مرهم آبی بر بافت تاریخی

 (نگارنده در کتابی که در سال 1399 منتشر شد، تاریخ این سازمان را تبیین کرده است. رک: تاریخ آب و فاضلاب اصفهان، دارخوین، 1399) وقتی تاریخ این سازمان مهم و اثرگذار را بررسی می‌کنیم، گاهی وقت‌ها به نقاطی می‌رسیم که لوله‌های آب و فاضلاب به بافت‌های تاریخی خورده و با یکدیگر همکاری نمی‌کنند! یعنی لوله‌های آب یا فاضلاب شروع به نشت‌کردن پای بنای تاریخی می‌کند و مکافات از همان‌جا آغاز می‌شود. در این مطلب با مرور مطبوعات دهه هشتاد به این نکته
پرداخته‌ایم:
شرکت آب و فاضلاب در شهرهای تاریخی مسئولیت و دغدغه‌های زیادی دارد و آن حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی از نم و رطوبت فاضلاب است. چنان که می‌دانیم نواحی اطراف میدان نقش جهان و نیز بافت میدان کهنه، از نخستین محله‌هایی بود که صاحب فاضلاب شدند. اما فرسودگی شبکه جمع‌آوری فاضلاب همواره بناهای موجود در این بافت تاریخی را تهدید می‌کرد و انتظارات از شرکت آبفا را بیش از پیش می‌نمود. دوست‌داران میراث فرهنگی و نیز مسئولان سازمان میراث فرهنگی همواره انتظار داشتند شرکت آبفا نگاه ویژه‌ای به این بافت و بناهای تاریخی داشته باشد. خصوصا وقتی این مسائل به رسانه‌ها کشیده می‌شد، می‌توانست تبدیل به یک خواست و جریان جمعی شود که در این صورت مسئولیت شرکت آبفا دو چندان می‌شد. در دهه هشتاد با ظاهر‌شدن نم‌زدگی و رطوبت در بناهای اطراف میدان نقش جهان، گفت‌وگوها در این مورد آغاز شد. در سال 1383 از زبان یک کارشناس میراث فرهنگی می‌خوانیم «شرکت آب و فاضلاب اصفهان باید هر چه زودتر برای جلوگیری از تخریب بیشتر بافت و خانه‌های تاریخی و اماکن مهم تاریخی شهر که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، اقدام به تعویض لوله‌های قدیمی فاضلاب و آب در محدوده بافت تاریخی شهر اصفهان بکند. شهر اصفهان مهم‌ترین شهر تاریخی کشور است که طی چند سال گذشته به دلایل مختلف از جمله ساخت‌و‌ساز غیر‌مجاز توسط مردم و برخی ارگان‌ها، بخش مهمی از بافت تاریخی آن از بین رفته است. کارشناسان بافت تاریخی شهر از نشت فاضلاب و آب در محله‌های تاریخی شهر اصفهان به عنوان معضلی جدید برای مهم‌ترین شهر تاریخی کشور نام می‌برند» (نسل فردا، ش 1837، 2 مهر 1383).
روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب استان با اعلام این‌که کارشناسان این شرکت به محل رفته و لوله‌ها را بازبینی کرده‌اند و هیچ گونه نشتی در آن‌ها دیده نشده است، به روزنامه نسل فردا نوشت:«در روزنامه شماره 1818 نسل فردا خبری تحت عنوان «نشت آب و فاضلاب بافت تاریخی چندصدساله اصفهان را تهدید می‌کند» به چاپ رسید که در پی آن روابط‌عمومی شرکت آب و فاضلاب اصفهان طی نمابری اعلام کرد: متأسفانه در باره نم‌زدگی دیوارها و سقف منزل منسوب به شیخ بهایی و شبستان بیت‌الشتاء در مسجد جامع اصفهان طی سال‌های گذشته از طرف ساکنان این منزل و بعضی از مسئولان اداره کل میراث فرهنگی اظهاراتی شده است که هیچ کدام با واقعیت تطابق ندارد… . هیچ‌گونه شکستگی ظاهری و نشتی فاضلاب از لوله فاضلاب قرار گرفته در عمق 7 متری کوچه و 5/5 متری کف شبستان مشاهده نشده است» (نسل فردا، ش 1824، 19 شهریور 1383). کارشناسان شرکت آبفا نظرات و پیشنهاداتی نیز داشتند. «وجود نم در مکان‌های یاد‌شده ممکن است بر اثر عوامل دیگری چون ناودان‌های پشت‌بام، ناکش (زهکش) پیش‌بینی‌شده در داخل دیوار و در بالای قرنیز کف، چاه‌های جمع‌آوری آب باران موجود در کوچه، نشت از لوله‌های آب و فاضلاب داخل خانه‌های اطراف، نشت از سیستم فاضلاب آبریزگاه‌های عمومی داخل مسجد، کانال لوله گاز داخل شبستان و کوچه مجاور باشد. ازآنجایی‌که رطوبت دیوارها اکثرا در فصول سرما ظاهر می‌شود و معمولا در تابستان‌ها خشک است، بنابراین منشأ آن شبکه فاضلاب نیسیت و این در حالی است که همه شهروندان مطلع هستند که در ماه‌های گرم سال به دلیل افزایش مصرف آب، جریان فاضلاب در لوله‌ها و شبکه جمع‌آوری فاضلاب بیشتر از ماه‌های سرد سال است و اگر لوله‌های فاضلاب این منطقه دچار شکستگی یا هرگونه مشکل دیگری بود، باید نم‌زدگی دیوارها در فصل تابستان بیشتر شود. حال‌آنکه این‌طور نیست» (نسل‌فردا، ش 1824، 19 شهریور 1383).
مدتی بعد روزنامه جام جم این‌گونه تیتر زد: «مسجد جامع اصفهان دارد فرومی‌ریزد» و در توضیح آن افزود: «نم‌زدگی کنونی مسجد جامع که ناشی از فرسودگی مجرای فاضلاب اطراف این بناست، باعث شده تا روزبه‌روز میزان رطوبت ضلع شمالی بنا افزایش یابد و خطر تخریب این بنا را تهدید کند. پیش‌ازاین چندین بار از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان به اداره آب و فاضلاب این استان اخطار داده‌شده تا نسبت به تعویض لوله‌های فرسوده آب اقدام کنند، اما همچنان این اداره اقدامی در این خصوص نکرده است و خود را مقصر نمی‌داند. باوجود تأیید مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان و مسئولان شهری این استان مبنی بر پوسیدگی شبکه فاضلاب شهر اصفهان به‌خصوص اطراف مسجد جامع، اداره آب و فاضلاب علت نم‌زدگی ضلع شمالی مسجد جامع را ناشی از پوسیدگی لوله‌های آب نمی‌داند» (جام جم، 28 بهمن 1383).
علاوه بر این‌ها، نم‌زدگی دیوارهای مسجد شیخ لطف‌الله هم از نکاتی بود که شرکت آبفا متهم شد. کارشناس ناظر میراث فرهنگی استان اصفهان علت نمناک‌شدن مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش‌جهان اصفهان را گرفتگی لوله‌های فاضلاب اعلام کرد و گفت: این نمناک‌شدن ناشی از آب‌های سطحی یا باران نیست و ریشه در شبکه فاضلاب فرسوده شهر اصفهان دارد. او گفت از تیرماه سال جاری این امر اتفاق افتاد اما سازمان آب و فاضلاب در این خصوص اقدام خاصی انجام نداده است. قائم‌مقام سازمان آب و فاضلاب استان اصفهان اعلام کرد: «مشکل نم‌زدگی آب به دیوارهای مسجد شیخ لطف‌الله برطرف شد. مهندس احمد هیرادفر در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایرنا افزود: به دلیل قرارگرفتن لوله فاضلاب در دیوار پشت مسجد شیخ لطف‌الله این نم به وجود آمده بود. برای رفع این مشکل مسیر لوله فاضلاب از پشت دیوار مسجد شیخ لطف‌الله حدود شش متر دور و لوله جدید جایگزین شد.»(جام‌جم، 1356، 7 بهمن 1383)
پنج سال بعد مهندس هاشم امینی که در آن زمان مدیر آب و فاضلاب شهر اصفهان بود، اعلام کرد: «با توجه به تماس‌های مکرر در زمینه دیوارهای مسجد جامع اصفهان، اکیپ نشت‌یابی به این محل اعزام و طی انجام اقدامات لازم مشخص شد که هیچگونه مشکلی وجود نداشته و همچنین در خصوص میدان امام و مسجد امام هم اقدامات و پیشگیری‌های لازم انجام شده است» (زاینده‌رود، ش 203، 12 بهمن 1388). مواجهه شرکت آبفا با موضوع ابنیه و آثار تاریخی شهر هرگز به پایان نخواهد رسید. به این خاطر که بسیاری از این مساجد و مکان‌های مذهبی تا به امروز در کنار کارکرد موزه‌ای، کارکرد مذهبی خود را حفظ کرده‌اند. مثلا در مساجد تاریخی شهر نماز جماعت برگزار می‌شود و بالطبع از دستشویی‌های آن استفاده می‌شود. همچنین فشردگی بافت تاریخی شهر و درهم تنیدگی بافت مسکونی و بافت تاریخی، موجب شده است که شبکه‌های آب و فاضلاب در کنار ابنیه تاریخی عبور داده شوند. بنابراین همواره باید وسواس داشت که خدای ناکرده ترکیدگی لوله آب یا فاضلاب آسیبی به بنای تاریخی و ارزشمند وارد نکند.