قانون چه میگوید؟
قانون خاص مربوط به حقوق هنرمندان، یعنی قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب سال چهلوهشت خورشیدی در مجلس سنای ایران، در ماده دوم به فهرستی از آثار هنری پرداخته که مورد حمایت این قانون قرار دارند. در این فهرست دوازدهگانه و در ردیف پنجم
میخوانیم:
اثرهای مورد حمایت این قانون به شرح زیر است: ردیف پنجم: نقاشی، تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشتهها و خطهای تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.
اشاره به خطهای تزیینی، دقیقا محلی است که در این یادداشت از ابعاد گرافیکی آثار خوشنویسی بدان اشاره کردهایم.
علاوه بر این، اگر از نظر ماهیتی به ارزش ادبی متنی که نگاشته شده است بپردازیم، باید به سراغ بخش دیگری از قانون یادشده برویم. به عنوان مثال در همان ماده دوم و در ردیفهای دیگری، بدین شکل به متون ادبی مورد حمایت قانون اشاره شده است:
کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.
شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
پس اگر هر نوع متن یا کتاب یا رساله و رمان یا ترجمه یا شعر و تصنیف و سرود را با روش خوشنویسی نگاشته باشند، علاوه بر این که از نظر تصویری و بصری و گرافیکی برای پدیدآورنده ایجاد حقوق مادی و معنوی شده است، از نظر ماهیت خود متن نیز دقیقا حقوق مشابهی به نفع نویسنده آن متن وجود دارد.
بدیهی است اگر متنی که به صورت خوشنویسی نگاشته شده باشد نیز متعلق به فرد خطاط نباشد، یعنی یک خوشنویس اقدام به نگارش شعر شاعر معروف دیگری کند، حقوق مربوط به متن برای پدیدآورنده متن یعنی شاعر و حقوق مربوط به اثر گرافیکی خطاطی به نفع خطاط ایجاد شده و مشمول حمایت قانون هستند.
خطاط و شاعر در این حالت به عنوان پدیدآورندگان اثر هنری مشترک شناخته میشوند. در این حالت حقوق معنوی شاعر یا نویسنده متن همیشه به نفع او ثابت است؛ اما حقوق مادی او در اثر مشترک میتواند طبق توافق و قرارداد به خطاط واگذار شده باشد.
در صورتی که متن خوشنویسی از جمله متونی باشد که حقوق مادی آن به علت انقضای مهلت قانونی 50 سال پس از فوت پدیدآورنده یا آخرین وارث، متعلق به عموم شده باشد مثلا شعری از حافظ، دیگر قرارداد و توافق هم لازم نیست و فقط پایبندی به ذکر نام شاعر برای خطاط، کافی است.
به بیان سادهتر، وقتی یک خطاط اقدام به انتخاب تکبیت یا شعر کامل یا بخش یا تمامی از یک متن مشهور و قدیمی میکند، در فرضی که پدیدآورنده آن متن از مفاخر کهن بوده و مدعی حقوق مادی برای آثار او در روزگار معاصر وجود نداشته باشد، خطاط فقط باید نام پدیدآورنده، نویسنده و شاعر متن را ذیل اثر خوشنویسی قید کند.
نقاشیخط
در آثاری که به عنوان نقاشیخط نیز مشهور هستند، اوصاف یادشده صدق میکند؛ چرا که باز هم با آثار حوزه تصویر، گرافیک و بصری مواجه هستیم که دقیقا همان موارد قانونی در شکل بصری و ماهیت متونی که نگاشته میشوند، برای پدیدآورندگان واحد یا مشترک وجود دارد.
تهذیب
اگر اثر هنری خطاطی دارای تهذیب نیز باشد، چنانچه پدیدآورنده تهذیب همان خطاط باشد، حقوق مربوط به او به عنوان پدیدآورنده واحد لحاظ شده، اما اگر تهذیب توسط هنرمند نقاش دیگری خلق شده و در اثر خطاطی مورد استفاده قرار گرفته باشد، اثر هنری مشترک با پدیدآورندگان جدا خواهد بود.
علاوه بر این، مجموعه اثر خلقشده که یک اثر هنری مشترک است، یک اثر هنری ترکیبی با ترکیب هنرهای خوشنویسی و نقاشی نیز هست و با کمی وسواس بیشتر میتوانیم بگوییم که شاعر نیز در این اثر، پدیدآورنده سوم محسوب میشود.
یعنی شعری که توسط حافظ سروده شده، توسط خطاطی خوشنویسیشده و توسط نقاشی مورد تهذیب قرار گرفته باشد، یک اثر هنری ترکیبی متشکل از سه هنر شعر، خوشنویسی و نقاشی و مشترک از سه پدیدآورنده محسوب میشود که حقوق معنوی هر سه به شکل جداگانه محفوظ و حقوق مادی آنان نیز با قرارداد و توافق و طبق قانون قابل واگذاری به خطاط است.