هر متنی حتی یک متن انتقادی در مورد یک اثر، به خودی خود دارای حقوق مربوط به مؤلف یعنی منتقد است. بر همین اساس، در این مطلب می‌خواهیم علاوه بر حقوق مربوط به نقد به عنوان یک متن مستقل، به حقوق مربوط به نحوه ذکر منبع و استفاده از اثر اصلی نیز بپردازیم.
قانون چه می‌گوید؟
ماده هفتم قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب سال چهل و هشت خورشیدی می‌گوید: نقل از اثرهایی که انتشار یافته است و استناد به آن‌ها به مقاصد ادبی، علمی، فنی، آموزشی، تربیتی و به صورت انتقاد و تقریظ با ذکرمأخذ در حدود متعارف مجاز است.
بر اساس این ماده قانونی، نکاتی را در می‌یابیم که به اختصار بررسی خواهیم کرد.
نقل از اثر: این عبارت اشاره به نوعی اقتباس دارد، البته این دقیقا مساوی با اقتباس نیست؛ اما شبیه به آن می‌شود. نقل از اثر یعنی استفاده بخشی از یک اثر خارج از متن در متن جدید. همان کاری که پدیدآورندگان آثار هنری اقتباسی یا نویسندگان مقالات و پایان‌نامه‌ها با منابع انجام می‌دهند. در اینجا، منبع ما اثر اصیل مورد نقد است و اثر تازه‌ای به نام نقد نیز بر اساس آن شکل گرفته است.
اثری که انتشار یافته باشد: نقد آثاری که منتشر نشده‌اند، توجیه حرفه‌ای ندارد. بنابراین، قانون از پرداختن به آنان خودداری کرده. در عین حال واضح است که در ابعاد حقوقی تفاوتی بین انتشار یا عدم انتشار اثر اصلی وجود ندارد. چه بسا استفاده در نقد اثری که انتشار نیافته نیز با کسب اجازه از مؤلف یا پدیدآورنده آن وضعیتی مشابه با این ماده قانونی داشته باشد.
اما اینکه قانون تأکید به نشر اثر داشته برای ایجاد پیش‌فرضی است که طبق آن دیگر نیازی به کسب اجازه از مؤلف نیست. چون صرفا انتشار هر اثری مجوز نقد بدون کسب اجازه از مؤلف را صادر می‌کند و قانون با تأکید بر انتشاریافتن اثر، از پرداختن به یک مسئله بدیهی درمورد حقوق معنوی مربوط به اثر منبع اقتباس، انصراف داده است.
استناد به آثار: استناد یعنی سند قرار دادن و استفاده به عنوان سند در متن. در هر متنی چه نقد چه مقاله یا تحلیل یا حتی آثار هنری تازه که به استفاده از آثار دیگری خلق می‌شوند، استناد به مفهوم صحه‌گذاری و اثبات وضعیتی در متن است که به خارج از آن ارجاع دارد. برای اثبات صحت این ارجاع، در متن یا حاشیه و پاورقی مقاله یا نقد، به اثر اصلی اشاره می‌شود.
مقاصد ادبی، علمی و غیره: این بخش از ماده قانونی بالا روشن می‌کند که متون مورد بحث در اینجا شامل چه طیف و گستره‌ای هستند. در ادامه این عبارت نیز صراحتا با نقد و تقریظ مواجه می‌شویم که هر یک را به اختصار توضیح خواهیم داد.
نقد: تعریف عمومی نقد با تعریف تخصصی آن در حوزه‌های هنری متفاوت است. اینجا با یک مفهوم تخصصی مواجه نیستیم؛ چراکه با ورود به دایره تخصص فضایی را خواهیم گشود که بسط و تشریح آن در یک متن قانونی ممکن نیست. فقط باید به همین بسنده کنیم که هر نوع انتقاد یا تعریف یا ایراد از آثار هنری را نقد در نظر می‌گیریم. هر نوع بررسی و حاشیه‌نویسی و تحلیل و واشکافی را نیز.
تقریظ: آنچه در فرهنگ‌نامه‌ها آمده است، تقریظ را به مفهوم ستایش و تمجید به شکل مکتوب نشان داده. معادل انگلیسی این واژه مترادف است با اپیگرام (epigram). در تقریظ تنها با شکل نوشتاری نقد و فقط در جنبه مثبت آن مواجه هستیم. یعنی تمجیدهای شفاهی، یا انتقادها و ایرادگیری‌های کتبی را شامل نمی‌شود. تقریظ فقط به مفهوم تمجید کتبی است.
در مجموع، هر متن منتقدانه‌ای با تمام جنبه‌های مثبت و منفی که در مورد یک اثر به کار برده باشد، خود نیز دارای حقوق مؤلف و متعلق به نویسنده آن است. با این حال، حقوق اقتباس و استفاده از منبع باید به طور کامل در مورد آن رعایت شود.
یعنی به عنوان نمونه وقتی یک منتقد قصد دارد بخشی از یک رمان را به توبره نقد بکشد و ایرادهای ادبی آن را برشمرد، آنجایی که بخش مورد اشاره رمان را در متن انتقادی خود ذکر می‌نماید موظف به رعایت حقوق معنوی و اشاره به مشخصات اصلی متن و پدید آورنده آن است. رویه جاری البته در متون انتقادی این است که در شروع مقاله به شکل کامل به شناسنامه معنوی اثر پرداخته می‌شود تا در ادامه نقد هر جا نیاز به تکرار نباشد.
