اما به گمان من دو دسته مترجم وجود دارند: مترجم‌های سفارش‌گیرنده که هر متنی به آن‌ها پیشنهاد می‌شود را به سرعت ترجمه می‌کنند و مترجم‌های گزیده‌کار. مترجم‌های گروه اول سهل‌انگارانه با متن برخورد می‌کنند و ادعای همه‌چیزدانی دارند ولی مترجمان دسته دوم سخت‌کوش، سخت‌گیر و البته آرام هستند.»
او در ادامه به تقسیم‌بندی متون پرداخت و گفت: «متون به متون عام و خاص تقسیم می‌شوند. متون عام مانند متون روزنامه‌ای و متون ساده خبری که فراوان هستند و متون خاص که باید به دست گزیده‌کاران بیفتند و متون علمی، آموزشی و یا ادبی هنری هستند و ما در اینجا با ترجمه تخصصی آن روبه‌رو هستیم. تئاتر و نمایشنامه در هر گونه‌ای که باشد، جزو متون تخصصی محسوب می‌شود و باید به‌عنوان یک تخصص به ترجمه آن‌ها نگاه کرد. این متون تخصصی تئاتر یک زبان مبدأ دارند که زبان اصلی است و یک زبان مقصد که زبان مادری مترجم است. آشنایی تخصصی و عمیق نسبت به هر دو زبان برای مترجم لازم است و هنگامی که از تئاتر سخن می‌گوییم، مترجم باید به شکل تخصصی زبان تئاتر را هم بداند. در اینجا زبان کمدی هم به عنوان تخصصی مجزا مدنظر است. وقتی متن کمدی برای ترجمه انتخاب شده مترجم قصد تألیف مجددی را دارد و باید واژه به واژه را مورد دقت و بررسی قرار دهد.»
مترجم تئاتر باید فردی طناز و کمدین باشد
مترجم مجموعه ۱۳ جلدی «طنزآوران جهان» با بیان اینکه مترجم متون تئاتر باید در زمینه آن و همچنین شناخت شخصیت‌های نمایش تخصص داشته باشد، گفت: «در بسیاری از زبان‌ها سطوحی وجود دارد و هر نویسنده‌ای برای خود زبانی را انتخاب کرده که مترجم باید با آن آشنا باشد.»
به گفته او، در زبان فارسی نباید برای ترجمه شتاب‌زده عمل کرد؛ چون این زبان دارای سطوح مختلفی است و مترجم باید خود فردی طناز و کمدین باشد که طنز را می‌شناسد و به چیزی برسد که در زبان مبدأ مدنظر بوده است.
مؤدبیان ترجمه تخصصی در حوزه تئاتر را دچار یک پارادوکس دانست و گفت: «مترجم باید بداند این پارادوکس را نمی‌تواند حل کند و باید با آن درگیر شود. چه بسا که بسیاری از آثار کمدی جهان ترجمه‌های نامرغوبی دارند؛ چون مترجم چنین روندی را طی نکرده است.»
سابقه نهضت ترجمه تئاتر در ایران به 150 سال قبل بازمی‌گردد
داریوش مؤدبیان با بیان اینکه نهضت ترجمه در ایران به ترجمه آثار نمایشی مولیر بازمی‌گردد، گفت: «میرزاحبیب اصفهانی حدود 150 سال قبل آثار مولیر را به فارسی برمی‌گرداند. مولیر به زبان فرانسه و ترکی آشنا بوده و بسیاری از آثار او برای اولین بار از ترکی به زبان فارسی ترجمه می‌شود. همچنین وقتی مدرسه دارالفنون در تهران تأسیس می‌شود، آموزگاران این مدرسه که اغلب فرانسوی بودند نظام آموزشی فرانسوی را در این مدرسه آموزش می‌دادند و روی متون ادبی فرانسه کار می‌کردند و یک سالن تئاتر هم برای اجرای نمایش‌های کوتاه از مولیر داشتند. بنابراین تأسیس دارالفنون نخستین حرکت به سوی ترجمه بوده است که منجر به ترجمه رمان‌های مردم‌پسند می‌شود.»
طنز ابزاری برای بیان انتقادات به نابسامانی‌هاست
نویسنده نمایشنامه «قرارداد با مرگ» درباره دلایل انتخاب برخی از متون برای ترجمه گفت: «نخستین دلیل این است که جانمایه اثر مترجم را جذب کند. همچنین مترجم باید ببیند این متن چقدر در محیط پیرامون او تعمیم پیدا می‌کند. در کمدی لایه‌ای برای انتقال هست و مترجم هم حرفی برای گفتن دارد و به محیط اطرافش معترض است؛ اما می‌خواهد با زبان طنز به آن بپردازد؛ پس متنی را انتخاب می‌کند که محتوای آن قابل تعمیم به محیط اطرافش باشد. گویی شخصیت‌های این متن در اطراف مترجم زندگی می‌کنند. پس مترجم از این متن تریبونی برای بیان اعتراضش می‌سازد.»
او درباره آثاری که خود دست به ترجمه آن‌ها زده است، شرح داد: «آثاری که مورد انتخاب من بوده‌اند هرکدام نکات جدیدی برای فضای امروز دارند. چون زبان کمدی به زبان کوچه و بازار نزدیک است. این سؤالی است که بسیاری از جوانان از من می‌پرسند که به زبان محاوره ترجمه کنند یا زبان رسمی و کتابت؟ من می‌گویم بستگی دارد چه متن و چه نویسنده‌ای و چه هدفی مدنظر شما باشد. شما باید به جانمایه اثر وفادار باشید و اصالت آن را نگه‌دارید.»
مترجم، طراح و کارگردان نمایش «شایعه» تأکید کرد: «مترجم متون کمدی باید عاشق این کار باشد و در نهاد خود عشق به طنزپردازی را یافته باشد. من هم بر حسب خلق‌وخوی شخصی‌ام و عشقی که به کمدی داشتم به این عرصه نزدیک شدم. چنانکه کار در این زمینه گاهی بسیار خسته‌کننده است و تنها علاقه قلبی می‌تواند مانع این خستگی شود.»
مترجم باید مجموعه واژگان را بشناسد
او در پاسخ به اینکه مترجم خوب چه ویژگی‌هایی دارد، از برخی مترجمان بزرگ نهضت ترجمه در ایران یاد کرد و گفت: «محمدعلی فروغی در زبان فرانسه یک ادیب است، چنانکه میرزاحبیب اصفهانی به فرانسه شعر می‌سراید و در نخستین کنگره اروپا شرکت می‌کند. از سوی دیگر میرزاحبیب زبان فارسی و دری را به‌خوبی می‌دانسته و برای نگاشتن نخستین دستور زبان فارسی مثال‌های فراوانی از گلستان، مثنوی معنوی و شاهنامه آورده است. آن هم در زمانی که این نسخه‌ها به سادگی به دست افراد نمی‌رسیده است. اما امروزه زیربنای ادبیات ما برای ترجمه در دسترس است و گنجینه‌ای به عنوان لغتنامه دهخدا داریم که بسیار کمک‌رسان است. پس مترجم باید مجموعه‌ای از واژگان را بشناسد.»
مؤدبیان وجه دوم این ساختار را دستور زبان دانست: «مترجم باید بداند واژه‌ها چگونه در کنارهم قرار می‌گیرند. درواقع او باید انسان ظریف و نکته‌بینی باشد که واژه‌ها را با ظرافت و به دور از شتابزدگی در کنار هم قرار دهد. سپس این زمینه را گسترده کرده و به شرایط و محیط امروز تعمیم دهد.»
یک سوی کمدی به هجو اجتماعی و آگاه‌سازی می‌رسد
داریوش مؤدبیان در پاسخ به اینکه چرا در عصر حاضر آثار درخشانی در زمینه ترجمه نمایشنامه کمدی در ایران مشاهده نمی‌شود، گفت: «اثر درخشان کمدی اثری است که مقبول مردم عام و خاص باشد. پیش از دوران پهلوی نخستین کمدی ایرانی “جیجک علیشاه” یا “جعفرخان از فرهنگ برگشته است” بوده که جامعه اطراف نویسنده در آن‌ها متجلی می‌شود. در دوره‌های بعد اما متأسفانه این روند در کمدی با مانع روبه‌رو می‌شود؛ چراکه کمدی یک تیغ جراحی است و یک سوی کمدی به هجو اجتماعی و آگاه‌سازی می‌رسد.»
شایان ذکر است داریوش مؤدبیان در سال ۱۳۵۳ در رشته بازیگری و کارگردانی تئاتر از دانشکده هنرهای دراماتیک تهران فارغ‌التحصیل شد. او در سال ۱۳۵۹ مدرک فوق‌لیسانس تخصصی مطالعات هنرهای نمایشی را از دانشگاه سوربن پاریس و در سال ۱۳۶۰ فوق‌لیسانس تخصصی زبان‌شناسی را از مؤسسه مطالعات علوم انسانی پاریس دریافت کرد. نخستین فعالیت سینمایی او در سال ۱۳۵۷ نوشتن فیلم‌نامه فیلم غبارنشین‌ها بود. جشنواره سراسری نمایشنامه‌نویسی کمدی و پژوهش خندستان به همت تالار هنر وابسته به سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان و حوزه هنری استان اصفهان در حال برگزاری است.
علاقه‌منــــــدان می‌تواننـــــد بـــــرای ثبت‌نام در این جشنواره و کسب اطلاع از جزئیات برگزاری تا 30 مهر ماه به سایت این جشنواره به آدرس www.khandestan.isf.ir مراجعه کنند.
