ایران و ازجمله اصفهان یکی از ابرقدرت‌ها در موضوع میراث ناملموس است، چراکه این مواریث در زندگی روزمره مردم ساری و جاری است، ازاین‌رو ثبت و مستندسازی این میراث بشری امری ضروری است.

شش اثر ناملموس در شش‌ماهه اخیر ثبت ملی شدند

کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان می‌گوید: در تاریخ بیست و دوم بهمن‌ماه سال جاری آیین علم‌گردانی مندرجان در شهرستان چادگان، آداب و رسوم عید غدیر در شهرستان کاشان، مهارت گل‌بندی خاتم شهر اصفهان، مهارت گوی‌بافی نوش‌آباد، مهارت ساخت مشبک فلز، مهارت آهنگری زواره، آیین نخل‌بندی و نخل‌گردانی زواره، رودوزی سنتی چشم و نظر (چشارو)، و مهارت زره بافی اصفهان (امامزاده نرمه) در فهرست ملی میراث غیرمنقول به ثبت رسیده‌اند، دو مورد دیگر یعنی مهارت چاقوسازی نجف‌آباد، مهارت تولید فراورده‌های دامی گله‌داران مهاباد با تکمیل مستندات در تهران ارائه خواهند شد.
فهیمه نقاش زرگر در توصیف میراث به ثبت رسیده، تصریح کند: آیین علم‌گردانی مندرجان در شهرستان چادگان یک آیین مذهبی مربوط به مراسم عزاداری امام حسین (ع) است که با رویکردهای سنتی این شهر انجام می‌شود. آداب و رسوم عید غدیر در شهرستان کاشان به این صورت است که در روز عید غدیر مراسم جشنی در کاشان برپا می‌شود و گاو و گوسفند و شتر نذر می‌شود و بر سر قبور اموات می‌روند، این مراسم با مولودی‌خوانی همراه است و در این روز رسم بر این است که به دیدار هفت سید می‌روند و سیدها در این روز درب خانه‌شان را باز می‌گذارند و همه متوجه می‌شوند افرادی که در این روز درب خانه‌شان باز است سید هستند. مهارت گل‌بندی خاتم از مراحل اولیه تهیه هنر خاتم‌سازی است که معمولا توسط بانوان انجام می‌شود و باسلیقه خودشان تکه‌های کوچک چوب و عاج و دیگر مواد را کنار هم قرار می‌دهند تا گل‌های خاتم آماده شود که این مرحله درواقع فاز جداگانه از خاتم‌سازی است و بعد گل‌ها به مرحله خاتم‌سازی وارد می‌شود. در مهارت گوی‌بافی نوش‌آباد از این گوی‌ها به‌عنوان اسباب‌بازی بچه‌ها استفاده می‌شود و درحال حاضر تنها یک نفر در نوش‌آباد این هنر را انجام می‌دهد و به‌این‌ترتیب تکه‌های پارچه‌ها را به هم وصل می‌کند تا به توپ گردی تبدیل می‌شود.
او ادامه می‌دهد: مهارت ساخت مشبک فلز درواقع نوعی شبکه‌سازی و ساخت توری‌های ریز است که این هنر در دوره صفوی توسعه یافت و کاربرد اصلی آن در ساخت علم‌ها و تیغه‌های فلزی علم‌هاست که یک نمونه از آن در آران و بیدگل و همچنین در حسینیه شهشهان وجود دارد. مهارت آهنگری زواره همان روش‌های آهنگری است که تمام ابزار و ادوات و همه مراحل آن به‌صورت سنتی کار می‌شود یعنی تمام فرایند آهنگری بدون تجهیزات و فناوری انجام می‌شود و دستی است و کوره سنتی کوچکی دارند که برای روشن‌کردن آن از زغال بوته و زغال‌سنگ استفاده می‌شود و دم و بازدم را از طریق پوست دباغی‌شده انجام می‌دهند. البته یک مورد هم آهنگری در سمیرم داریم و باید بررسی کنیم که آیا به هم الحاق می‌شوند یا به‌صورت جداگانه هستند. آیین نخل‌بندی و نخل گردانی زواره: نخل را از حسینیه‌ها منتقل می‌کنند. بستن علم آداب‌ورسوم خاص خود شهر زواره را دارد که اول نخل را می‌بندند و بعد نخل را از حسینیه‌ها و از مسیر بازار حرکت می‌دهند و عزاداری محرم انجام می‌شود.

آداب‌ورسوم با زندگی مردم عجین است

زرگر به دیگر آیین‌های به ثبت‌رسیده اشاره‌کرده و می‌افزاید: در مهارت زره‌بافی اصفهان (امامزاده نرمه)  حلقه‌های فلزی را کنار هم قرار می‌دهند و لباس زرهی بافته می‌شود. کاربرد آن برای جنگاوری است و در مباحث تعزیه و آیین‌های مرتبط با عزاداری کاربرد دارد. در رودوزی سنتی چشم و نظر (چشارو) دایره‌های مختلف را اطراف یک دایره متمرکز می‌گذارند و دوخت‌های سنتی را اجرا می‌کنند و نقش‌مایه آن‌ها ایده‌هایی از خورشید است، یعنی همان خورشیدخانم که در سفال‌های فلات مرکزی هم دیده می‌شود. او تصریح می‌کند: تعدادی پرونده را هم امسال مطرح کردیم ازجمله آیین سنت نذری ماه محرم، فناوری آسیاب‌های آبی برزُک، مهارت ساخت پولکی لنجان، مهارت دم‌پخت لاپلی، آیین سنتی شاهلولاک چرمهین، آداب‌ورسوم، آیین پخت کاچی بی‌بی سه‌شنبه کاشان و دانش و مهارت چاه گاوهای ورزنه که در جلسه استانی تائید شده و در سطح استان به ثبت رسیده‌اند و به‌زودی با تکمیل مستندها برای ثبت ملی به تهران ارسال می‌شوند. کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی در خصوص مراحل ثبت میراث غیرمنقول بابیان اینکه تعداد میراث غیرمنقول استان اصفهان که در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسیده‌اند 148 اثر است به تأثیر گسترش کرونا در تعداد پرونده‌های ثبتی اشاره‌کرده و ادامه می‌دهد: طبیعتا وقتی ما محدودیت برگزاری جلسات را داشته باشیم نمی‌توانیم پرونده‌هایمان را بررسی کنیم. آن‌قدر پرونده به ما داده‌شده که باید با انجام یک‌سری پروتکل‌ها مراحل را پشت سر بگذاریم و ما سعی می‌کنیم با این شرایط سقف جلسات را یک ساعت تعیین کنیم که طبیعتا در این یک‌ساعت به‌جز پنج یا شش مورد نمی‌توانیم پرونده دیگری را در کمیته استانی مطرح کنیم. در سطح کشور یعنی در کمیته تخصصی هم به ما گفته‌اند پرونده‌هایتان را فقط یک‌بار مطرح کنید یعنی کارشناس استان بیشتر از یک‌بار نخواهد به جلسه بیاید و پرونده‌اش را مطرح کند. سال گذشته به ما گفتند که اگر 15 یا 16 مورد را  انجام دهید در ارزشیابی نمره کامل را می‌گیرید و ما توانستیم 27 مورد را مطرح کنیم، اما امسال با توجه به شرایط خاص کرونا سعی می‌کنم همان 15 را مورد تکمیل کنیم.
زرگر در خصوص اینکه آیا کرونا و برگزارنشدن آیین‌های سنتی به فراموشی آن‌ها می‌انجامد، می‌گوید: عدم برگزاری آن‌ها آسیب‌زده است، اما این مراسم و آداب‌ورسوم با زندگی مردم عجین است و عقاید از بین نمی‌رود و برخی از آن‌ها همچنان با رعایت پروتکل‌های بهداشتی انجام‌شده است، در بحث صنایع‌دستی هم آسیب‌هایی ایجاد کرده، چراکه آورده مالی برای هنرمند نداشته است.

ثبت یک اثر مردم را به حفظ و ثبت آیین‌ها تشویق می‌کند

او با تأکید بر اینکه ثبت میراث غیرمنقول کمک می‌کند که آن اثر در یک بازه تاریخی هدایت شود، می‌افزاید: پیشرفت شهرنشینی و مدرنیته نیز به حفظ میراث غیرمنقول آسیب‌زده است، اما ثبت آن‌ها تا حدی باعث کنترل این موضوع شده است، مثلا بارها پیش آمد که وقتی ما در شهرهای کوچک یا روستاها مستندنگاری درباره یک آیین را انجام دادیم و آن آیین شماره ثبت گرفت و رونمایی شد و لوح تقدیر اهدا شد، روستاییان اطراف هم آمدند و گفتند ما هم فلان آیین را داریم، یعنی شماره ثبت کمک کرد که مردم بدانند آداب‌ورسوم و فرهنگشان اهمیت دارد و ارج گذاشته می‌شود. قبلا آن‌قدر آن فرهنگ دم دستشان بود که فکر می‌کردند زندگی معمولی‌شان است، ولی وقتی می‌دیدند یک نفر از استان یا کشور وارد شد و مستندنگاری کرد و به آن موضوع اهمیت داد خودشان هم فهمیدند که آن کاری که انجام می‌دهند چیزی است که می‌تواند گردشگر را جذب کند. الان خیلی رسانه‌ها بر روی مراسم عزاداری زارخاک روستای قورتان کارکرده‌اند و گردشگر زیادی هم برای دیدن این آیین و هم برای دیدن روستا به قورتان واردشده‌اند.
نقاش زرگر بابیان اینکه ساکنان محل هم باید در نگهداری این میراث تلاش کنند و تعصبات بومی را داشته باشند، به تأثیر فرهنگ‌ها در یکدیگر اشاره‌کرده و تصریح می‌کند: خیلی از فرهنگ و آداب‌ورسوم آن‌ها خیلی تحت تأثیر یکدیگر است و ما نمی‌توانیم تأثیر فرهنگ‌ها را درباره میراث ناملموس انکار کنیم، مثلا رهنان الان یکی از بخش‌های شهر اصفهان است که تا یکی از سنت‌های آن‌ها در مراسم عزاداری محرم این است که پنج محله رهنان جمع می‌شدند و مراسم ویژه خود به نام زنجیرزنی را با لباس سنتی رهنان انجام می‌دادند و حتی در لباسشان هم همدلی و وحدت داشتند و یکی از دلایل ثبت این آیین همان لباس واحد سنتی بوده است.این کارشناس از مفاخر و مشاهیر شهرها به‌عنوان یکی دیگر از میراث ناملموس نام‌برده و می‌گوید: حاملان میراث نیز به‌تازگی درمجموع فهرست میراث ملی قرارگرفته که از استان اصفهان تاکنون استاد درویش محمود خاکسار و استاد درویش علی وزوانی هردو در رشته نقالی، و استاد غفار سردابی در رشته زیلوبافی به‌صورت ملی به ثبت رسیده‌اند و شش استاد دیگر نیز تا پایان امسال به این فهرست افزوده می‌شود. این افراد میراث ملی حاملان یا نادره‌کاران میراث فرهنگی ناملموس نام دارند که مستندنگاری و ثبت آن‌ها به دلیل حفظ و نشر آن هنری است که او انجام می‌دهد و درواقع این افراد، گنجینه‌های زنده بشری هستند.

آیین‌ها به نحو احسن توسط مردم کنترل می‌شود

زرگر می‌گوید: چون فرهنگ و آداب‌ورسوم ما به‌صورت کامل شناسایی نشده، بنابراین فعلا آن چیزی که به‌صورت زنده در حال انجام است توسط شهرداری‌ها یا انجمن‌ها یا سازمان‌های مردم‌نهاد یا افرادی که علاقه‌مند یا بومی محلی آن منطقه هستند، به اداره میراث فرهنگی پیشنهاد می‌شود، این پیشنهاد در استان بررسی می‌شود و اگر قابلیت ثبت داشته باشد همان موقع مکتوب به آن‌ها اعلام می‌شود که در این صورت اگر تمایل داشته باشند یا توانایی آن را داشته باشند ما به همان فردی که پیشنهاد داده اعلام می‌کنیم که مستندهای آن را آماده کند و اگر تمایل نداشته باشد، آن اثر در اولویت‌های اداره گذاشته می‌شود تا همکاران ما مستندنگاری آن را انجام دهند، سپس در دایره ثبت استان مطرح و تمام مستندها توسط حدود 12 نفر از اعضای اداره نقد و بررسی‌شده و نظر نهایی اعلام می‌شود که آیا این مستندها قابلیت گرفتن شماره ثبت ملی را دارد یا خیر؛ اگر تصویب شود مستندها به تهران اعزام می‌شوند تا آنجا بازنگری و اعلام نظر شود که آنجا هم اگر نواقصی داشته باشد به استان اعلام می‌کنند و درنهایت از کارشناسان و معاون میراث فرهنگی استان دعوت می‌کنند که برای دفاعیه پرونده حاضر شویم و اگر بتوانیم اعضای کمیته ثبت کشور را مجاب کنیم که می‌توانیم برای آن شماره ثبت بگیریم و اگر نتوانیم هم به ما اعلام می‌کنند که یا مستندها را تکمیل کنید یا اینکه اصلا در این حوزه قابلیت ثبت ندارد، اما تاکنون 99درصد پرونده‌هایی که از استان اصفهان به تهران ارسال‌شده شماره ثبت گرفته‌اند.
کارشناس ثبت آثار اداره‌کل میراث فرهنگی استان در خصوص اینکه ثبت میراث غیرمنقول کمکی به فراموش‌نشدن آن‌ها خواهد کرد و بعد از ثبت وارد چه مرحله‌ای خواهند شد، می‌گوید: ثبت می‌شوند، ولی رها می‌شوند. در حوزه صنایع‌دستی حمایت‌هایی از سوی همکاران ما در معاونت صنایع‌دستی انجام می‌شود و زمان ابلاغ لوح‌های ثبت به استان‌ها موارد لازم به استاندار ابلاغ می‌شود، ما کارمان تا آنجاست که شماره ثبت برای آن میراث گرفته شود. ما میراث را رها نمی‌کنیم و میراث فرهنگی تا آنجا که توانسته در خصوص حفظ و نگهداری این داشته‌ها فعالیت می‌کند، اما اعتبار میراث فرهنگی محدود است و همین باعث می‌شود تا برخی تصور کنند سازمان، میراث را رها کرده است. میراث ناملموس چون یک‌سری آداب‌ورسومی است که توسط مردم اتفاق می‌افتد بعد از ثبت سازمان میراث فرهنگی یا ارگان‌های دیگر خیلی روی این قضیه ورود پیدا نمی‌کنند، لزومی هم ندارد که بخواهند روی میراث ناملموس وارد شوند چون توسط مردم به نحو احسن کنترل‌شده و هرساله اجرا می‌شود چون اکثرا آداب‌ورسومی هستند که با مذهب و آیین‌های مذهبی عجین هستند؛ در خصوص مهارت‌های حوزه صنایع‌دستی هم که افراد با آن امرارمعاش می‌کنند پس خیلی نیاز نیست دولت و ارگان‌ها ورود پیدا کنند چون توسط مردم حفظ می‌شود. ما هم فقط مستندنگاری انجام می‌دهیم که چون نوآوری در میراث ناملموس زیاد است سعی می‌کنیم همچنان در آن مسیر اصلی و تاریخی و بومی خودش بماند و دخل و تصرف کمتری در آن صورت بگیرد که در این صورت ما به مستندها ارجاع کرده و تذکر می‌دهیم. البته تا الان موردی نداشته‌ایم که بخواهیم به شهرداری یا شوراها تذکر دهیم که آن را هدایت کنند چون توسط مردم به نحو احسن اجراشده است.

شش پرونده در مرحله ثبت حاملان میراث فرهنگی

کارشناس ثبت حاملان میراث ناملموس در اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان نیز بابیان اینکه طرح ثبت حاملان یا نادره‌کاران میراث فرهنگی دستورالعمل جدیدی است که به‌تازگی در سازمان میراث فرهنگی کشور مطرح و به استان‌ها ابلاغ‌شده است، می‌گوید: حاملان میراث فرهنگی ناملموس به پیشکسوتانی گفته می‌شود که هنر خاصی را انجام می‌دهند و ازلحاظ شرایط سنی و کاری انگشت‌شمار هستند که تاکنون در خصوص سه نفر از این استادان در استان اصفهان شماره ثبت ملی دریافت شده و مراحل ثبت در فهرست میراث ملی در خصوص شش نفر از دیگر استادان هم در دو ماه اخیر تکمیل‌شده است که شامل استاد علی خوشنویس‌زاده در رشته سوخت چرم، مهدی شمسعلی در رشته زری‌بافی، نازنین محمدی جوزدانی در رشته قلاب‌دوزی، منصور حافظ‌پرست در رشته قلم‌زنی، استاد رجبعلی راعی قلم‌زنی، و همچنین محمود عبدالغلامعلی نجف‌آبادی چلونگری در رشته قیچی‌سازی به شیوه سنتی هستند و امیدوار هستیم شرایط به لحاظ کرونا بهتر شود تا جلسه‌ای در این خصوص در تهران برای ثبت ملی‌شدن این عزیزان برگزار شود؛ ضمن اینکه استاد اصغر معمار در رشته خاتم و استاد حسن ایمانی در رشته زیورآلات نقره ابیانه دو مورد دیگر هستند که در حال تکمیل مستندها هستیم. یحیی‌نژاد ادامه می‌دهد: هنرمندان روحیه حساسی دارند و وقتی از ثبت ملی شدن آن‌ها می‌گویم آن‌ها می‌پرسند که چی؟ آخرش چه می‌شود؟ تازه نگرانی این را هم دارند که ممکن است جاهایی به ضررشان تمام شود. حق دارند چون حداقل کاری که می‌توان برای هنرمندان انجام داد برگزاری مراسم تجلیل از آن‌هاست که خیلی بار مالی هم ندارد و می‌تواند خیلی راحت عملی شود.
او با اشاره به اینکه طرح کاشی ماندگار در مورد پنج نفر از هنرمندان اصفهان انجام شد و بعدازآن دیگر طرحی در این خصوص به استان ابلاغ نشد، تصریح می‌کند: از سال 1388 بحث ثبت مهارت‌ها در فهرست میراث ملی مطرح شد و هرسال حداقل باید دو سه تا پرونده داشته باشیم که در سال 98 شش رشته مستند نگاری شد و تا الان 50مهارت از استان اصفهان به ثبت رسیده است که ماه‌‌های اخیر هم سکمه‌دوزی خوانسار ثبت استانی شد و زیورآلات ابیانه تکمیل‌شده و منتظر هستیم تا در تهران از آن دفاع کنیم. ضمن اینکه گلیم نائین، چادرشب بافی نطنز و آهنگری سمیرم هم انجام‌شده و فقط باید فیلم و عکس آن‌ها تهیه شود.

بعد از ثبت حتی تجلیل هم انجام نمی‌شود!

این کارشناس ثبت میراث ناملموس می‌افزاید: توقع تهران سالانه معرفی پنج نفر حاملان میراث است، درحالی‌که من در دو ماه پرونده ثبتی شش نفر را آماده کردم و گمان من این است که اگرچه تعداد این هنرمندان بسیار زیاد است اما برای مسئولان اهمیت خاص و ویژه‌ای ندارد و ثبت آن‌ها در نظرشان یک‌روال است که می‌خواهند امتیازها را بالا ببرند، درواقع خیلی برایشان مهم نیست. همین‌که نامه‌ای می‌آید و بی‌جواب نمی‌ماند برایشان کافی است، درحالی‌که باید حرمت این پیشکسوت‌ها را نگه داشت و همین‌که کاری را انجام دهی و امتیازت را بگیری و رها کنی یعنی بی‌حرمتی به آن هنرمند. او در پاسخ به اینکه با ثبت ملی حاملان میراث ناملموس چه اتفاقی می‌افتد، تصریح می‌کند: اصلا مشکل همین است که وقتی کاری نمی‌توانیم برای هنرمندان انجام دهیم، آن‌ها شاکی هستند و تمایلی برای ثبت هم نشان نمی‌دهند چون واقعا بعدازآن هیچ اتفاقی نمی‌افتد، حتی تجلیل هم انجام نمی‌شود. البته چند سال پیش در مورد استاد شمسعلی اتفاق خوبی افتاد و این استاد بزرگ در خانه شیخ‌الاسلام فعالیت خودشان را ادامه دادند. آن زمان در خانه شیخ‌الاسلام هنوز کارگرها در حال کار بودند و به‌عنوان کارگاه هنرهای سنتی احیا شد و خانم شیخ بهایی در رشته سفال، خانم حسینی در قالی‌بافی، خدابیامرز استاد عطار پور در زری‌بافی بودند و آقای صافی در گره چینی در آنجا کار می‌کردند و درواقع کارگاه هنرهای سنتی بود، اما تنها کاری که آنجا ماندگار شده حضور استاد شمسعلی در زری‌بافی بود، وگرنه مثل سعادت‌آباد قبرستان می‌شد، درحالی‌که آنجا را هم من با 17 کارگاه فعال کرده بودم و مدام از یونسکو و صداوسیمای تهران و اصفهان آنجا بودند اما آن کارگاه‌ها نابود و واقعا قبرستان شد و هیچ کارگاهی جز خانم شیخ بهایی آنجا نیست و آقای شعبانی زری‌بافی که تازه از شهرضا آمدند.
 ولی در خانه شیخ‌الاسلام این امتیاز را به استاد شمسعلی دادم که کارگاه خودش را داشته باشد و سالانه در ازای اجاره به ما هم اثر زری‌بافی تحویل بدهد. چیزی که در مورد حاملان میراث باید دنبال کرد، ارزش‌گذاری به آن‌ها و به‌وجودآوردن فضای امنی برای فعالیت است که هنرمند دغدغه بلند شدن بعد از یک سال و دو سال را نداشته باشد و به آموزش بپردازد و هنرش را حفظ و معرفی و ارزش‌گذاری کند. یحیی‌نژاد تأکید می‌کند: وقتی به هنرمندان بها داده شود و به‌صورت هفتگی، فصلی یا سالانه معرفی و تجلیل و مطرح شوند، مطمئن باشید بسیاری از جوانان هستند که حتی به‌عنوان کارورز و تنها از روی عشق و علاقه به مستندنگاری آثار هنرمندان و تهیه فیلم و عکس از آن‌ها می‌پردازند و در ازای فعالیت بزرگی که انجام می‌دهند به حق‌الزحمه‌های اندک بسنده می‌کنند. میراث فرهنگی ناملموس بخشی از دستاوردهای تمدن‌های بشری است که همگی بر هم اثرگذارند و هیچ‌یک بدون دیگری به وجود نمی‌آید؛ دراین‌بین اگرچه تلاش برای ثبت میراث فرهنگی ناملموس به‌صورت ملی و جهانی اهمیت بسیاری دارد، اما مهم‌تر این است که بهره‌برداری از میراث ناملموس نیازمند شناسایی و برنامه‌ریزی صحیحی است تا بتوان به این مواریث ملی به‌عنوان یک برتری برای توسعه گردشگری نگریست.