تقویت رویکرد پژوهشی تئاتر
سعید امامی مدیر تالار هنر اصفهان می‌گوید: «در اصفهان پژوهش‌های مختلفی درباره تئاتر انجام‌شده، اما دلیل انتخاب ناصر کوشان، مریم موحدیان و علیرضا ارواحی این است که در چند سال گذشته اثر مکتوب پژوهشی در قالب کتاب به چاپ رسانده‌اند.»
او با بیان اینکه علت اصلی برگزاری این آیین، تقویت رویکرد پژوهشی در تئاتر و پرداختن به موضوع پژوهش تئاتر است، می‌افزاید: «در این آیین دکتر رضا سرور نیز به‌عنوان یکی از پژوهشگران مطرح حوزه تئاتر به نقش پژوهش در زمینه تئاتر می‌پردازد.»
نمایشنامه‌های دهه چهل و پنجاه در یک کتاب
مریم موحدیان، مؤلف کتاب دوجلــــــــدی نمایشنامـــــه‌نویســــــان معاصر ایران می‌گوید: «این کتاب یک پژوهش دوجلدی شامل آثار نمایشنامه‌نویسان ایران و تقریبا حدود 300 نمایشنامه در دهه‌های 40 و 50 است که در جلد اول تمام نمایشنامه‌هایی که در دهه 40 و در جلد دوم تمام نمایشنامه‌های دهه 50 که به‌صورت کتاب یا ضمیمه کتاب‌های دیگر و یا در مجله‌ها و فصلنامه‌ها و حتی روزنامه‌ها به چاپ رسیده، جمع‌آوری‌شده‌اند. هر کتاب شامل دو بخش است که بخش اول به معرفی نمایشنامه‌ها می‌پردازد و معرفی هر اثر شامل معرفی شخصیت‌ها، طرح نمایشنامه و بررسی اجمالی از نگاه من نسبت به اثر است که فاکتورهایی از دیالوگ‌های شخصیت‌ها نیز در توضیحات آورده شده است. بخش دوم نیز شامل طبقه‌بندی آیین نمایشنامه‌ها بر اساس مضمون و توجه به چهار موضوع اجتماعی سیاسی، فلسفی، مضامین تاریخی و موضوعات حول محور مناسبات روابط و جایگاه زن در دنیای پیرامونش است.»
او ادامه می‌دهد: «این بررسی نشان داد که تعداد نمایشنامه‌های با مضامین اجتماعی سیاسی به شکل چشمگیری از سایر آثار بیشتر است و ذیل مسائل سیاسی اجتماعی به فقر عمومی، آگاهی توده‌ها، رواج خرافات، شکاف بین توده و روشنفکران، تقابل بین نسل گذشته و نسل نو اشاره شده و آمده که کدام‌یک فراوانی بیشتری دارند. بعد از آن موضوعات فلسفی و سپس مضامین تاریخی فراوانی بیشتری دارند و کمترین فراوانی مربوط به مضامین زنان است که این نتیجه تقریبا در هریک از این دو دهه فرم تکرار شونده است. همچنین در دهه چهل تعداد بیشتری نمایشنامه از افراد نام‌آور چاپ‌شده، ولی در دهه 50 باوجود اینکه تعداد نمایشنامه‌ها بیشتر است ولی آثار نمایشنامه‌نویسان شناختــــه‌شــــــــده به‌اندازه دهه 40 نیست.»
موحدیان با بیان اینکه جلد نخست آیین کتاب بر اساس پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد نگارش شده است، می‌گوید: «تا آن زمان کار منسجمی درباره نمایشنامه‌نویسی دهه‌های 40 و 50 انجام‌نشده بود، درحالی‌که دهه 40 در هنر و ادبیات ایران دهه‌ای درخشان و بسیار تأثیرگذار بوده است، به همین دلیل به پیشنهاد دکتر ناظر زاده که راهنمای من در نگاش پایان‌نامه بود، تصمیم گرفتم که جلد اول را بازنویسی و این پژوهش را تا انقلاب 57 ادامه دهم، چراکه دهه 50 ادامه دستاوردهایی است که در هنر و ادبیات دهه چهل اتفاق افتاد.»
این پژوهشگر حوزه تئاتر تصریح می‌کند: «برای نگارش این کتاب فقط به نمایشنامه‌های منتشرشده به‌عنوان منبع دسترسی داشتم که برای به‌دست آوردن آن‌ها نیز باید مدام به تهران رفت‌وآمد می‌کردم؛ ضمن اینکه آن زمان اینترنت همه‌چیز را در اختیار نمی‌گذاشت و مجبور بودم به‌صورت دستی و حضوری کارکنم. درواقع نگارش این کتاب زحمت‌های بسیار فراوانی برای من داشت و حدود شش سال روی آن کارکردم تا اینکه پیش‌نویس این کتاب در سال 1390 آماده شد و من از سال 90 تا 94 به دنبال ناشری بودم که حق‌التألیف منصفانه‌ای به من بدهد، ولی متأسفانه همه ناشران آزاد درجه یک علی‌رغم اینکه شایسته‌بودن این اثر را تأیید می‌کردند، اما به دلیل حجم بالای آن از انتشارش خودداری کردند. بنابراین این کتاب در سال 94 توسط انتشارات نمایش منتشر شد و نه حق‌التألیف آن به‌اندازه زحمت من بود و نه آن‌طور که باید پخش شد این موضوع به دلیل دولتی‌بودن آن طبیعی است، به همین دلیل انگیزه زیادی برای ادامه فعالیت‌های پژوهشی در من ایجاد نکرد.»
شرحی از مراحل تحول و دگرگونی تئاتر در اصفهان
ناصر کوشان، مؤلف کتاب تاریخ تئاتر اصفهان نیز می‌گوید: «من به دلیل علاقه‌ام به تئاتر دوره‌های لازم برای بازیگری را در تهران گذراندم و سپس در سال 1349 به گروه تئاتر فرهنگ و هنر در اصفهان پیوستم، اما هر وقت خواستم کار تئاتر انجام بدهم سنگی جلوی من انداختند و درحالی‌که ما یک گروه تئاتر تجربی وابسته به فرهنگ و هنر بودیم، اما همه از تئاتر ارحامصدر حرف می‌زدند و کسی به ما نگاه نمی‌کرد. به همین دلیل علاقه‌مند شدم که مجددا به دیدن تئاترهای ارحامصدر بروم و ببینم آنجا چه اتفاقی می‌افتد که همه فقط می‌خواهند تئاتر او را ببینند، تا اینکه در سال 1356 آقای نصیریان از تهران با من تماس گرفت و توضیح داد که قرار است نخستین جشن فرهنگ مردم در اصفهان برگزار شود و از من خواست که برای این جشن یک تئاتر کارکنم.»
او ادامه می‌دهد: «استادم آقای دکتر ممنون نیز قرار بود تاریخچه 90 سال تاریخ تئاتر اصفهان را در قالب نمایشگاه در جشن فرهنگ مردم ارائه کند، اما با توجه به کمبود وقت و آمدوشدی که به اتریش داشت از من خواست تا او را همراهی کنم و بتوانیم این نمایشگاه را به‌صورت تصویری در بازار نشان دهیم. لذا من به‌عنوان دستیار او اسناد و مدارک نمایش از دوره صفویه را جمع‌آوری و این نمایشگاه را برپا کردیم. من ضمن برگزاری این نمایشگاه بعدازظهرها به دنبال مکانی برای اجرای نمایشنامه داش‌آکل نیز بودم، چراکه سالن تئاتر مخصوص تئاتر ارحامصدر بود با اینکه با عمارت هشت‌بهشت موافقت و قرار شد که من این نمایشنامه را بر مبنای معماری عمارت هشت‌بهشت به‌صورت تجربی در آنجا اجرا کنم.»
این پیشکسوت عرصه تئاتر تصریح می‌کند: «سابقه من در نمایشگاه سال 90 تئاتر اصفهان انگیزه‌ای شد که بعد از انقلاب و با توجه به تعطیلی تئاتر، پیشنهاد اجرای برنامه جلوه‌های هنر نقش‌جهان را ارائه کنم که موافقت شد و بعد از مدتی تصمیم گرفتم کتاب تاریخ تئاتر اصفهان را به‌صورت پژوهشی و مدون کارکنم و متوجه شدم که به‌جز جزوه‌ای که آقای دکتر ممنون نوشته بودند هیچ یادداشتی درباره نمایش در اصفهان وجود ندارد. این موضوع انگیزه‌ای شد که در سال 1379 مجموعه یادداشت‌های من با نام تاریخ تئاتر در اصفهان توسط نشر آتروپات منتشر شود که شرحی از مراحل تحول و دگرگونی تئاتر در اصفهان از نمایش‌های دوره صفویه تا تئاتر عصر حاضر است و در سال 80 نیز به‌عنوان بهترین تحقیق مرکز هنرهای نمایشی انتخاب شد.»
گل زن تئاتر اخلاقی اصفهان
کوشان با اشاره به تئاتر کمدی ارحامصدر ادامه می‌دهد: «تنها شخصیت موفقی که پنجاه سال در عرصه کمدی فعالیت کرد آقای ارحام بود، بنابراین من تمام مباحث مربوط به نمایش کمدی را خواندم و مصاحبه مفصلی هم درباره شیوه کار ارحامصدر با او انجام دادم و در نهایت کتاب دوم من با نام تاریخ تئاتر اصفهان با نگاهی به زندگی رضا ارحامصدر منتشر شد؛ هرچند که اولین نامی که برای آن در نظر گرفته بودم عنوان آنکه مردم را می‌خنداند و یا خنداندن مردمان بی لبخند بود که البته با آن موافقت نشد. این کتاب جلد دوم کتاب تاریخ تئاتر در اصفهان است که در آن به‌طور مشخص به ارحامصدر و آثار او پرداخته‌ام.» او با اشاره به علل پرداختن به ارحامصدر می‌گوید: «کمدی آقای ارحام اخلاقی و انتقادی است اما ویژگی ارحام به بداهه‌گویی‌ها و شوخی‌های او و به صحنه‌هایی است که می‌آفریند و همه بازیگران پاس می‌دهند برای اینکه آقای ارحام گل بزند و آقای ارحام گل‌زن تئاتر اخلاقی اصفهان است. ارحامصدر خودش نیز معتقد بود که بهترین کمدین تئاتر کمدی انتقادی است و مکتب او مکتب تئاتر کمدی اصفهان است. قدرت آقای ارحام در بداهه‌سرایی‌های او اتفاق می‌افتد و درست است که با لحن و لهجه شیرین اصفهانی حرف می‌زند و شکرپاره اصفهان است؛ اما همه مهارت و قدرت بازی‌اش در این است که در صحنه زندگی و در زندگی بازیگری می‌کند و اگر بخواهیم تئاتر ارحام را بشناسیم باید متون تئاتر ارحام را بخوانیم و بفهمیم که مهارت و تخصص او در کجاست. آقای ارحام روزنامه شفاهی اصفهان بود و هر اتفاقی در مورد شهر و غیر شهر اتفاق می‌افتاد او بخشی از آن را در تئاتر خود مطرح می‌کرد و این نوع تئاتر به نام کمدی انتقادی ارحام شناخته می‌شود.»
نگاهی جدید در مواجهه با آیین‌های نمایشی
یکی دیگر از افرادی که در این برنامه تقدیر خواهد شد علیرضا ارواحی، پژوهشگر حوزه هنرهای نمایشی و نویسنده کتاب «نامتناهی‌سازی سیاست در آیین‌های نمایشی» است که در این کتاب با بهره‌گیری از برخی نظریه‌ها، رویکرد و خوانشی جدید در مورد آیین نمایشی ارائه کرده است. ارواحی تلاش کرده تا در آیین کتاب به مباحث تئوریک و ایده‌های جدید نمایشی اشاره کند، چراکه معتقد است نگاه تاریخی و توصیفی به‌طورمعمول در کتاب‌های مرتبط با آیین‌های نمایشی دیده می‌شود؛ او به همین دلیل در کتاب «نامتناهی‌سازی سیاست در آیین‌های نمایشی» از نگاه تاریخی و توصیفی عبور کرده و با نگاه و ایده‌های جدید با این مبحث روبه‌رو شده است. آنچه مسلم است آیین‌ها در شکل‌گیری نمایش اهمیت بسیار داشته‌اند و افزایش کارکرد آن‌ها با قابلیت‌یافتن عنصر نمایش در آن‌ها موجب شده که آیین به عنوان خاستگاه هنر شناخته‌شده و سرچشمه‌های هنری در آیین قابل‌جست‌وجو باشد. این کتاب در سال 1395 توسط نشر بیدگل منتشرشده و شامل مقاله‌هایی در دو بخش است که پنج مقاله بخش نخست درباره سیاست و آیین‌های نمایشی است که ارواحی در یکی از این مقالات با اشاره به نظریه آلن بدیو درباره سیاست ویژگی نامتناهی‌بودن آن، این نظریه را در آیین‌های نمایشی قابل‌بررسی دانسته و آورده است که تطور آیین‌های نمایشی صرفا دارای یک‌روند تاریخی نیست بلکه سیاست می‌تواند نقش پررنگی در آیین‌های نمایشی داشته باشد. او همچنین در بخش دوم این کتاب ایده‌هایی را برای تبیین موضوعاتی مانند بقال‌بازی ارائه کرده است.
آغاز پژوهش سیستماتیک تئاتر توسط پرویز ممنون
«رضا سرور»، پژوهشگر حوزه تئاتر که سخنرانی وی در این آیین روی ضرورت پژوهش تئاتر متمرکز شده است، چگونگی استفاده از آثار مکتوب تئاتر برای کمک به تداوم سیر فرهنگی تئاتر را در دوران امروز که فترت تئاتر است ضروری دانسته و می‌افزاید: «پژوهش در زمینه تئاتر در ایران از سابقه حدود شصت سال برخوردار است و این سابقه، هم در زمینه تاریخ‌نویسی و هم در مورد مفاهیم تئاتر از آن دوران وجود داشته است؛ البته چندان‌که باید از اصول علمی پژوهش پیروی نمی‌کرده است، اما خوشبختانه با همراهی نهادهای دانشگاهی این پژوهش‌ها شکل سیستماتیک خود را پیداکرده و گام‌به‌گام جلو می‌رود؛ ضمن اینکه نمونه‌های خارجی یا نمونه‌های اصیل پژوهشی نیز الگوهای مناسبی را ارائه کرد که تأثیر آن از طریق نهضت ترجمه در اختیار پژوهشگران ایرانی قرار گرفت و تأثیر مشهودی داشته است.»
او با اشاره به نقش اصفهان در پژوهش‌های تئاتر می‌گوید: «به نظر من یکی از اولین افرادی که پژوهش تئاتری را به‌صورت سیستماتیک آغاز کرد دکتر پرویز ممنون از اصفهان بود. اما در مجموع هنرمنـــــدان اصفهانی همیشه در عرصه پژوهش تئاتر حضور مؤثری داشته‌اند و از طرفی در اصفهان به‌عنوان شهری که از سابقه فرهنگی بالایی برخوردار است و سالن‌های تئاتر نیز در آن ایجادشده بود نمونه عینی آن چیزی که درباره‌اش پژوهش انجام می‌شد، به‌طور زنده روی صحنه‌ها می‌آمد و این باعث می‌شد که پژوهش‌های تئاتر شکل عینی و مشهود داشته باشد که این تلاش‌ها از همان ابتدا با فعالیت‌های دکتر ممنون کاملا مشهود بوده است.»
