ابعاد مشارکت سیاسی در اندیشه سیاسی امام (ره)
در ابتدای این جلسه، دکتر شریف لکزایی صحبتهایی خود را با موضوع وجوه و ابعاد مشارکت سیاسی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) آغاز کرد. به گفته لکزایی وجود مشارکت سیاسی بسیار گوناگون است که در صورت تحقق این ابعاد مشارکت سیاسی در جامعه معنا پیدا میکند. او ادامه داد: «وجود اضلاع مشارکت سیاسی به معنی پویایی آن در جامعه و دولت است. از تأسیس یک حکومت تا انتخاب مقامات و مناصبی که در آن وجود دارد و رأی، انتخابات و حتی نظارت، اعتراض و انتقاد و به تعبیر دیگر خیرخواهی نسبت به دولت و دولتمردان و کارگزاران شامل مشارکت سیاسی میشود. به عبارتی مشارکت سیاسی از پایینترین سطح مشارکت که انداختن یک رأی در صندوق انتخابات است تا انتخابشدن یک شخص به عنوان بالاترین مقام کشوری را در برمی گیرد.»
لکزایی گفت: «اعتراض و انتقاد نسبت به آنچه که در دولت اتفاق میافتد نیز وجه بسیار پررنگی مشارکت سیاسی به حساب میآید. از سوی دیگر بر اساس آنچه که در قانون اساسی مطرح شده است، امربهمعروف نیز بعد دیگر مشارکت سیاسی است. همانطور که مردم در قالب رفتارهای اجتماعی نسبت به یکدیگر امر و نهی میکنند، میتوانند نسبت به دولت نیز امر به معروف و نهی از منکر کنند.» این کارشناس در خصوص ابعاد مشارکت سیاسی از منظر امام خمینی(ره) افزود: «وجه خیرخواهی و لطف نسبت به کارگزاران، دولتمردان و سیاستمدارانی که در یک نظام سیاسی اسلامی فعالیت دارند و میخواهند جامعه را اداره و مدیریت کنند در کنار اعتراض، انتقاد و نظارت بر عملکرد مسئولان و نهادهای یک حکومت از ابعاد دیگر مشارکت سیاسی از دیدگاه امام(ره) است. در واقع حضور و نقش مردم میتواند به منزله یک نقش کنترلی قدرت اجتماعی نسبت به قدرت سیاسی که دولت یا دولتمردان یا به تعبیر دقیقتر حکومت و ارکانی که جامعه را اداره میکنند، باشد. وجه پررنگ امر و نهی مردم نسبت به مقامات، مسئولان و کارگزاران نیز که در فرمایشات حضرت امام (ره) بسیار بر آن تأکید شده، از دیگر وجوه مشارکت سیاسی است. توجه به آسیبهایی که در جامعه وجود دارد، همچون آسیبهای اجتماعی، اقتصادی یا آسیبهای سیاسی نیز مشارکت سیاسی محسوب میشوند.» لکزایی ادامه داد: «پویایی جامعه میتواند نقش مؤثری در کنترل قدرت سیاسی، قدرت اجتماعی و نهادهای مدنی داشته باشد؛ چراکه نقد دائمی به ساختارها، رفتارهای سیاسی کارگزاران و مقامات به تصحیح اشتباهات و تصمیمگیریها کمک میکند و جامعه را در مسیر صحیح و درست خود قرار بدهد.» او گفت: «حضور مردم و نظارت دائمی بهویژه از نگاه آموزههایی همچون امربهمعروف و نهی از منکر میتواند به اصلاح اشتباهاتی که در فضای عمومی و سیاسی کشور وجود دارد، کمک کند. البته این موضوع حائز اهمیت است که در فضای آزاد نقد، اعتراض و آزاداندیشی میتوان انتظار مشارکت سیاسی مردم را داشت که این بستر و نهادینهکردن نظارت عمومی را تنها دولت میتواند فراهم کند. هر اندازه که آزادی نهادینه شود، جامعه قدرتمندتر خواهد بود.»
نقش مردم در کارآمدی نظام سیاسی در نظریه امام (ره)
علیرضا صدرا از دیگر سخنرانان این نشست نیز با پرداختن به موضوع نقش مردم در کارآمدی دولت و نظام سیاسی در نظریه امام خمینی (ره) گفت: «انقلاب اسلامی با شعار شورانگیز و حکمتآفرین استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی آغاز و پیروز شد. آنچه که امام در نهضت خود مرتبا به آن اشاره داشتند و میفرمودند که اساس اسلام است و ساختمان و بنای جمهوری است. حاکمیت در اسلام دو وجه دارد؛ حاکمیت الهی و مردمی که در عین حال دینی و سیاسی نیز هست. ژان ژاک روسو فرانسوی در کتاب قرارداد اجتماعی که منشور جمهوریها محسوب میشود، میگوید هر کشوری که به وسیله قوانین اداره شود، جمهوری نامیده میشود؛ زیرا تنها منافع عمومی بر آن حکم فرماست و قانون زاییده و مورد پذیرش نهاد عمومی است. او تأکید میکند هر حکومت مشروعی، جمهوری است و نمیگوید هر حکومت جمهوری، مشروع است.»
صدرا ادامه داد: «بنابراین جمهوری، یعنی حکومت قانون؛ چراکه قانون بر مبنای اراده عمومی است. حضرت امام(ره) نیز در مبحث ولایت فقیه مطرح میکند که حکومت اسلام، حکومت قانون است. ایشان همچنین میفرمایند: «حکومت در اسلام به مفهوم تبعیت از قانون است و فرد قانون در جامعه حکمفرمایی دارد.» باز هم امام میفرماید: «مجموعه قوانین اسلام که در قرآن و سنت گرد هم آمدهاند، توسط مسلمانان، پذیرفته و شناخته میشود که این توافق کار حکومت را آسان میکند.» در این شرایط، کارآمدی نظام هم بالا میرود. بنابراین ما در نظریه امام میبینیم مشروعیت وقتی مطرح میشود که شامل حقانیت، عقلانیت، شرعیت اسلامی، مقبولیت مدنی محدود به کارآمدی باشد. بر این اساس است که حضرت امام(ره) نیز در بدو ورودشان به ایران در بهشت زهرا فرمودند من به پشتوانه این ملت دولت تعیین میکنم و به واسطه این ملت، مرا قبول دارند.» او گفت: «مردم در کنار حاکمیت بر مبنای اسلامی میتواند بسیار کارآمد باشند. هر کجا و در هر دورهای که از این رویکرد در کشورمان استفاده شده است، موفق بودهایم؛ چراکه این مدل همان مدل حاکمیت الهی است و کسی جلودار آن نیست. زمانی که مشارکت مردم بر مبانی اسلامی مطرح است، موفقیت نیز صورت گرفته است. از سویی هرکجا دولتها تکروی کنند و مردم را به حال خودشان رها شوند، مشکل ایجاد شد و میزان فساد و هزینهها بالا رفت.» صدرا گفت: «به عبارتی ترکیب احکام الهی، حاکمیت عمومی و حضور مردم جمهوریت را تشکیل میدهد و حاکمیت اسلامی بر اساس نهضت امام و مردمسالاری دینی رمز کارآمدی ماست و مشکلات اقتصادی و فرهنگ کشورمان را هم در خارج و هم در داخل، حل میکند.»
فلسفه سیاسی انتخابات از دیدگاه امام خمینی(ره)
داوود مهدویزادگان نیز از دیگر علمای دعوتشده به این نشست دیدگاه خود را در قالب ادله فلسفی برای انتخابات خوب از نگاه امام خمینی (ره) مطرح کرد و گفت: «میان مشارکت و حضور مردم در انتخابات و یک انتخاب خوب نیز تعارض وجود دارد. تصور برخی بر این است تنها شرکت مردم در انتخابات آن هم به شکل گسترده اهمیت دارد و اینکه آن انتخاب، یک انتخاب خوب باشد، چندان ضرورتی ندارد. به عبارتی آنها اینگونه تصور میکنند که اگر ما بخواهیم بر روی انتخاب خوب تأکید کنیم، ممکن است مشارکت پر شوری از سمت مردم نداشته باشیم. لذا میان این دو موضوع تعارض دیده میشود.» مهدویزادگان ادامه داد: «امامخمینی(ره) معتقدند نمیتوانیم مردم را دعوت به مشارکت گسترده کنیم و بر روی مسئله یک انتخاب خوب تأکید زیادی نداشته باشیم. این دو اساسا یکدیگر را تأیید و بر هم همپوشانی دارند. بر همین اساس به نظر میرسد امامخمینی بحث ضرورت شرکت مردم در انتخابات (همه اشکال انتخابات) را توأم با یک انتخاب خوب مدنظر داشتهاند. به این معنا انتخاب خوب نهفته در همه این استدلالهایی است که بر ضرورت انتخاب تأکید دارند.» او افزود: «حضرت امام انتخابات را به عنوان یک فریضه شرعی و دینی مطرح میکنند و از این جهت میتوان گفت نگاه امام خمینی (ره) به مقوله انتخابات یک نگاه کاملا بدیهی و تحولی در معنا و مفهوم انتخابات است.»
مهدویزادگان با اشاره به دلایل ضرورت مشارکت مردم در انتخابات و از منظر امام گفت: «اولین دلیلی که امام خمینی (ره) در این راستا مطرح میکنند این است که حضور مردم در انتخابات میتواند ضامن بقای دموکراسی در کشور باشد. آنچه که باعث میشود مردم از صحنه سیاست خارج نشوند و مانع از سیاستزدایی مردم شود. مسئله دیگر از منظر امام خمینی (ره) ضرورت حضور گسترده مردم در انتخابات است. اساسا حکومت از آن خود مردم است. وقتی که ما حکومت را امر به خودی تلقی میکنیم، در چنین تلقی امکان ندارد کسی بگوید من مایل به شرکت در انتخابات نیستم. گویی انسان میخواهد خود را از حق خودش محروم کند و چنین چیزی معقول نیست.» مهدویزادگان ادامه داد: «موضوع دیگر مسئله قدرت است. امام خمینی(ره) میفرمایند: «ما در گذشته اساسا قدرتی نداشتیم تا مردم بخواهند در صحنه مشارکت داشته باشند، اما حالا قدرت داریم.» به عبارتی اگر حکومتی برمبنای مردمسالاری پایهگذاری شود تا مردم احساس قدرت کنند، تنها در آن شرایط حضور مردم در انتخابات ضرورت پیدا میکند؛ چراکه قدرت مردم جامعه را مکلف به شرکت در انتخابات میکند.» این کارشناس افزود: «آخرین موضوع مسئولیت مردم در یک حکومت مردمسالاری دینی است که جمهوری اسلامی نیز بر همین اساس بنیانگذاری شده است. مردم اساسا نسبت به حکومت و وقایع حکومت مسئول هستند و از این جهت باید مشارکت سیاسی داشته باشند؛ چراکه جامعه مسئول است و بر اساس این مسئولیت، ضرورت شرکت در انتخابات مطرح است.»
نقش مردم در حکومت اسلامی بر اساس اندیشه امام (ره)
در ادامه این نشست قاسم شباننیا نیز به نقش مردم درحکومت اسلامی از منظر امام(ره) اشاره کرد و گفت: «حضرت امام(ره) با طرح جمهوری اسلامی نشان داد که تصویری متفاوت از حکومتهایی دموکراتیک و دموکراسی مدنظرشان است. در واقع جمهوری اسلامی (مردمسالاری دینی) یک استناد جدیدی بود که در نظامات موجود مسبوق به سابقه نبود. زمانی که عنوان جمهوری در کنار اسلامی قرار میگیرد، از یک سو قالب و شکل را مشخص میکند و از طرف دیگر نشان میدهد که مشارکت مردم در حکومت اسلامی باید در قالب ضوابط شرع و مشخصشده از سوی اسلام صورت گیرد.»
شباننیا ادامه داد: «نکتهای که در ادبیات حضرت امام (ره) و در خصوص نقش مردم دیده میشود این است که جمهوری بهتنهایی وجود ندارد و اسلامی نیز به تنهایی مطرح نشده است و مشارکت مردم در قالب اسلام مورد توجه قرار میگیرد. در حکومت اسلامی برای مردم این حق ایجاد میشود که در سرنوشت خود ورود کنند و تأثیرگذار باشند؛ اما در کنار این حق نیز مکلفند مشارکتی ضابطهمند داشته باشند نه یک مشارکت رها؛ چراکه این حق یک تکلیف است.»
او گفت: «حضرت امام(ره) این ادبیات را در میان مردم ما جا انداختهاند که هم فردی که قصد ثبتنام در انتخابات را دارد و خواهان کسب منصب است و هم کسی که میخواهد رأی دهد، باید از حوزه تکلیف برخوردار باشد. لذا از نظر حضرت امام نقش مردم در نظام جمهوری اسلامی یک رابطه دو سویه است. از یک طرف به اهمیت حق مردم در حکومت اسلامی اشاره میکنند و از طرف دیگر مردم را شرعا ملزم میداند در انتخابات شرکت کنند و گاهی اوقات غیر از اینکه شرکت در انتخابات را جزو واجبات شرعی قلمداد کردهاند، متزلزلکردن مردم برای شرکت در انتخابات را نیز اعظم کبائر میدانند. تکلیف ما این است که خودمان در انتخابات شرکت کنیم و در درجه بعد دیگران را تشویق به این کار کنیم. چراکه هر عملی که مخل مشارکت مردم در انتخابات شود، از نظر حضرت امام(ره) حرام شرعی است. »
انتخابات در نظام ولایی
پس از آن نیز نوبت به محسن مهاجرنیا با موضوع انتخابات در نظام ولایی رسید. مهاجرنیا با تعریفی از انتخابات سخن خود را آغاز کرد و گفت: «اگر ما انتخابات را یک سازوکار و شیوهای برای تعیین سرنوشت یک ملت و برپایی حق و حقوق بدانیم باید از دو منظر به آن بنگریم؛ ابتدا اینکه باید یک نگاه مبنایی به انتخابات داشته باشیم. در فلسفه سیاسی امام راحل انسان برترین موجود و تنها مخاطب وحی و شریعت است. دو سازوکار در درون انسان قرار داده شده است؛ فطرت و عقل که خداوند از طریق این دو شاخصه دین خود را به انسان ابلاغ کرده است. امام راحل نیز دین را به دو بخش تقسیم کرد. بخش ثابتات و بخش متغیرات. در بعد ثابتات خداوند با رعایت مصالح و مفاسد ثابتات دین را مشخص کرده است. بخش متغیرات نیز به عقل اشتهادی انسان در مرحله فعلیت و تنجز اشاره شده است. انسانها در مرحله فعلیت و تنجز انتخاب آره یا نه را دارند؛ یعنی میتوانند موضوعی را بپذیرندیا نپذیرند. اگر بپذیرند، در دایره دین قرار میگیرند و اگر نپذیرند، از دین خارج میشوند. حال اگر پذیرفتند و وارد دین شدند، از اینجا به بعد حوزه انتخابات در درون نظام مطرح میشود. به تعبیر دیگر نظام ولایی یکی از ثابتات دین است. انسانها اختیار دارند که بگویند ما نظام ولایی را قبول داریم یا اینکه قبول نداریم که اگر پذیرفتند به موضوع انتخابات در درون نظام ولایی ورود میکنند.»
مهاجرنیا ادامه داد: «حال فلسفه انتخاب چیست؟ این موضوع مبتنی بر این است که خداوند حاکم مطلق بر جهان و انسان است و انسان نیز حاکم بر سرنوشت خویش. فلسفه سیاسی انتخابات در نظام ولایی به این موضوع اشاره دارد که انتخابات در واقع نمایش حق دائمی در تعیین سرنوشت مردم است که این حق دائمی ملازم با تکلیف است. چراکه حق مقدم بر تکلیف است و در فلسفه امام نیز حق ویژگی و شاخصه انسانبودن انسان به شمار میآید. انتخابات در واقع سازوکاری است برای حفظ نظام زندگی، نظام دین و نظام سیاست. انتخابات در درون نظام ولایی مهمترین سازوکار برای چرخش قدرت و انتخاب کارگزاران و مهمترین ابزار برای تنظیم و تقویت مناسبات دین و دولت و همینطور افزایش مقبولیت نظام ولایی و تثبیت مشروعیت آن نظام است. با انتخابات رضایتمندی ملت و کارآمدی حکومتها و دولتها نیز افزایش پیدا میکند و سبب میشود مشارکت و حضور مردم در تعیین سرنوشت جامعه بالا رود و عرصه نمایش حق و تکلیف مکررا خودش را نشان دهد. همه اینها باعث میشود که نظام زندگی بر پایه یک ثبات حرکت کند. این در حالی است که انتخابات مانع از ناهنجاریها، شورشها و کودتاها و اموری که ثبات زندگی را به هم میزند، خواهد شد. بنابراین تمام امور مملکت در نظام ولایی بر پایه انتخابات است. یعنی شما اصل نظام ولایی را با آره یا نه انتخاب کردهاید. به این معنا که اصل نظام و ولایت فقیه با انتخاب مردم معنا پیدا میکند. تمام امور مملکت (همان اصل قانون اساسی است) از طریق آرای ملت انتخاب میشود و هیچکس نمیتواند آرای مردم را نادیده بگیرد یا بخواهد به نفع خود مصادره کند.»
بایستههای نامزد اصلح از منظر امام (ره)
محمدعلی سوادی همچنین در ارتباط با شرایط یک نامزد اصلح انتخابات و با توجه به اندیشههای امام (ره) گفت: «از منظر امام خمینی حکومت تعیینگر فلسفه عملی برخورد با شرک، کفر و معضلات داخلی و خارجی است. رعایت انتخابات به عنوان زیرمنظومه اندیشه حضرت امام (ره) حفاظت از امنیت همهجانبه، استقرار کامل و آزادی فراگیر است. انتظار حضرت امام از حاملان و عاملان اندیشه نسبت به ایفای نقش در برگزاری پرشور انتخابات متناسب با مراتب علم و ایمان ایشان است. از منظر امام فراخوان و مشارکت حداکثری همگان به عنوان یک تکلیف شرعی و کنارهگیری از آن یکی از گناهان بزرگ و دلسرد کردن دیگران هم از گناهان کبیره تلقی میشد. حضرت امام فرمود: «شرکت در انتخابات نه به صرف بهرهگیری از یک حق بلکه ادای یکی از بزرگترین واجبات و فرایض است.»
سوادی افزود: «امروز نیز گناهی بزرگتر از کنارهگیری نیست و هیچ عذر و بهانهای برای ترک صحنه انقلاب وجود ندارد؛ چراکه این مشارکت مؤثر بر سرنوشت کنونی یک ملت است. حضرت امام همچنین تأکید بر ایجاد حداکثر آرا برای همه طرفهای درگیر در انتخابات به شرط زیان ندیدن ملت اسلام را داشتند. در فراخوانهای متعدد حضرت امام بهرویآوری عاشقانه مردم به سوی صندوقهای رأی و آفرینش شگفتیهای بیبدیل تاریخ به لحاظ کمیت و کیفیت توصیه میکردند. از منظر حضرت امام خمینی هیچ شرطی برای کاندیداها بزرگتر از مکتبیبودن نیست. شرطی که کاندیداهای برادران اقلیتهای مختلف را هم شامل میشود.»
او ادامه داد: «از منظر امام (ره) برای سمتهایی همچون ریاست جمهوری و نمایندگان مجلس شرط مکتبیبودن به سوی صددرصد مکتبیبودن پس اسلامیت تعبیر میشود. برخورداری از بصیرت دین و دنیا، دارا بودن دید سیاسی، عدم وابستگی اندیشه به مکاتب انحرافی، عدم دلبستگی به چپ یا راست یا مکاتب غربی و شرقی از دیگر شرایط برای نشستن بر اینگونه مناصب است.»
نسبت جمهوریت و اسلامیت در نظام فکری امام (ره)
پس از موضوع شرایط نامزدهای اصلح در انتخابات مجتبی سپاهی از دیگر شرکتکنندگان این نشست مجازی به توضیح درخصوص نسبت جمهوریت و اسلامیت در نظام فکری امام (ره) پرداخت. به گفته سپاهی جمهوریت مردم از نظر امام (ره) یعنی مشارکت مردم با علاقه، شوق و انگیزه در تصمیمگیریهای مهمی است که باید حضور داشته باشند. او گفت: «ما نمیتوانیم بگوییم که تکلیفمان تنها برگزاری انتخابات است و مردم اگر خواستند شرکت کنند اگر نخواستند شرکت نکنند. به عبارتی نمیتوان میان جمهوری و اسلامیت یکی را مقدم دانست.» سپاهی ادامه داد: «در این رابطه حضرت امام راهکاری را مطرح کردهاند و آن مصلحتاندیشی در فقه سیاسی امام است. آنجا که امام (ره) فرمودهاند: «من تذکری پدرانه به اعضای شورای نگهبان میدهم که خودشان قبل از به وجود آمدن مشکلات، مصلحت نظام را در نظر گیرند. به گفته امام باید تلاش شود خلاف شرعی صورت نگیرد تا اسلام در پیچ و خمهای نظامی، سیاسی، اجتماعی متهم به عدم اداره قدرت جهان نشود. جمهوریت و اسلامیت دو روی سکه هستند و ما همانقدر که به اسلامیت بها میدهیم باید به جمهوریت نیز بها دهیم. به عقیده بنده ما باید به سمت و سویی برویم که بتوانیم پیوندمان را با همه مردم و نه با یک قشر خاص، ایجاد کنیم.»
فلسفه انتخابات در اندیشه امام(ره)
نجف لکزایی اما آخرین سخنران این نشست بود. او با اشاره به اینکه فلسفه حضور مردم در انتخابات با هدف ایجاد حکومت و دولت اسلامی و استمرار این دولت به همراه تداوم فلسفه ارسال و رسل است، گفت: «مهمترین موضوع در بحث انتخابات اجرای اسلام و اجرای قسط و عدل است. مشارکت سیاسی مردم در دولتسازی و استمرار دولت باعث میشود که رهبر الهی نیز از عهده وظایفی که بر دوش او گذاشته شده برآید و این خود علامت احساس مسئولیت است. در این شرایط فطرت توحیدی شهروندان شکوفا شده و آنها به انسانهای متعالی برای ارتقای همه ابعاد وجودی خودشان تبدیل میشوند. برای این منظور نیازمند یک مشارکت و همکاری است تا مردم از طریق تحقق عدل و قسط ذات خود را ارتقا دهند و زمینه ارتقای مردم تنها از طریق مسئولیتپذیری آنها در انتخابات به نمایش گذاشته میشود. انسان در قبال خود، خدا و جامعه مسئول است و یکی از صحنههایی که این مسئولیتها را به خوبی نشان میدهد، صحنه انتخابات است.»
لکزایی خاطرنشان کرد: «امام فرمودهاند که انتخابات باعث میشود محبت میان دولت و مردم ایجاد شود و این رابطه ارتقا پیدا کند. زمانی که مردم با حضور خود در صحنه انتخابات مسئولان کشورشان را انتخاب میکنند، فاصله و شکاف میان دولت و ملت از بین میرود. به عبارتی مردمی که از میان افراد مختلف و متنوع فرد اصلح را از نظر خود را انتخاب میکنند، نسبت به منتخبان احساس محبت بیشتری دارند. با پدیده انتخابات در جمهوری اسلامی فاصله تاریخی که تا پیش از انقلاب میان دولتها و مردم بوده است، از بین میرود.» او ادامه داد: «به گفته امام (ره) فلسفه انتخابات در راستای دستیابی به آتیه بهتر با حضور ملت در صحنه است. وقتی مردم در انتخابات شرکت میکنند میخواهند آینده بهتری را برای خود رقم بزنند. در جای دیگر نیز امام خمینی فرمودهاند که فلسفه انتخابات و مشارکت مردم به منظور مقابله با توطئهها و حفظ نظام است که وظایف نظارتی نیز زیر مجموعه آن است.»