رضا شهبازی، مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی- زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» به دلایل گرمای زودرس هوا و تغییرات اقلیمی پرداخته است. از نظر او، چنانچه بخواهیم ملاحظه کاری را کنار بگذاریم، باید بگوییم اگر تا یک دهه پیش صرفا در رابطه با موضوعی به نام تغییر اقلیم هشدار داده می‌شد، اکنون اما به نظر می‌رسد درحال تجربه این تغییرات هستیم.

بهار امسال گرمای هوا بسیار طاقت‌فرسا و کسل‌کننده بود. دلیل این گرمای زودرس چیست و آیا این پدیده طبیعی است؟

دماهای بالایی که امسال یا سال‌های گذشته (از پنج سال پیش تا به الان) رخ داده‌اند، در نوع خود بی‌نظیر هستند. تقریبا می‌توان گفت در شصت ساله گذشته که دستگاه‌های هواشناسی چنین رکوردهایی را بسیار کم ثبت کرده‌اند، ثبت دماهای نامتعارف در این سال‌ها در همه جای کشور زیاد اتفاق افتاده است و هر سال، رکوردهای سال قبل نیز شکسته می‌شود. چنانچه بخواهیم ملاحظه‌کاری را کنار بگذاریم، باید بگوییم اگر تا یک دهه پیش صرفا در رابطه با موضوعی به نام تغییر اقلیم هشدار داده می‌شد، اکنون اما به نظر می‌رسد درحال تجربه این تغییرات هستیم. البته موضوع فقط افزایش دمای هوا نیست؛ بلکه کاهش رطوبت نسبی و افزایش تبخیر و تغییر رژیم بارندگی نیز از دیگر پیامدهای تغییر اقلیم هستند؛ به گونه‌ای که اکنون وزارت نیرو می‌گوید امسال، خشک‌ترین سال از سال‌های پنجاه سال اخیر را در حال طی کردن هستیم؛ درحالی‌که سال گذشته سال مرطوبی را پشت سر گذاشتیم. آنچه ما را به سمت و سوی باور تغییر اقلیم می‌برد، رخدادهای حقیقی یا نامتعارف مثل خشک‌شدن تالاب‌ها و بارش‌های شدید و سیل‌آسا یا خشک‌سالی‌های شدید و دماهای بالا یا بسیار پایین در فصولی که اصلاانتظار آن را نداریم است. برآیند همه این‌ها در کنار هم نشان می‌دهد که در پنج دهه اخیر و براساس آنچه دستگاه‌های هواشناسی ثبت کرده‌اند، ما با شرایط کم‌نظیری روبه‌رو بوده‌ایم. البته باید توجه داشت که تغییر اقلیم، موضوع فانتزی نیست؛ بلکه زندگی تک‌تک ما را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

آیا درجه هوای نرمال در بهار و تابستان را می‌توان مشخص کرد و اینکه اکنون هوا چند درجه نسبت به هوای نرمال و ایدئال گرم‌تر شده است؟

باید میانگین بلند مدت هوا را گرفت و این میزان در هر جایی متفاوت است؛ برای مثال این میزان در اصفهان با فریدون‌شهر و کاشان متفاوت است. اما به طورکلی می‌توان گفت در سناریوهای تغییر اقلیم پیش‌بینی‌ها این بود که در 20 تا 30 سال آینده تا دو درجه افزایش دما اتفاق بیفتد. متأسفانه به نظر می‌رسد اکنون و درحالی‌که در سال 2021 زندگی می‌کنیم، حداقل در ایران درحال تجربه افزایش دو درجه‌ای دما هستیم.

این دو درجه افزایش دما که شما از آن صحبت می‌کنید، چه آسیب‌هایی می‌تواند به زمین و محیط‌زیست وارد کند؟

وقتی در سناریوهای تغییر اقلیمی از افزایش یک‌و‌نیم تا دو درجه‌ای هوا صحبت می‌کنیم (و اتفاقا می‌گویند دما را تا همین حد نگه داریم و از افزایش بیشتر آن تا 30 سال آینده جلوگیری کنیم)، شاید مخاطب عام چندان از تأثیر این دو درجه آگاه نباشد؛ درحالی‌که تأثیر این موضوع را همه اکنون دارند می‌بینند. موضوع مهمی که این اعداد و ارقام بیان می‌کنند (به خصوص بحث تغییر اقلیم) این است که همین قدر افزایش دما باعث بر‌هم‌خوردن چرخه‌های طبیعی می‌شود؛ چرخه‌هایی مثل آب، دی‌اکسید کربن، اکسیژن، ازت و فسفر و باعث ایجاد مشکل در سامانه‌های طبیعی می‌شوند. برهم‌خوردن این چرخه‌ها باعث می‌شود جریان‌های عمومی جو به هم بریزند و به این سادگی‌ها دوباره به حالت طبیعی خود برنگردند. دو درجه افزایش هوا باعث شکل‌گیری حجم انبوهی از تبخیر و همچنین جابه‌جایی توده‌های هوا می‌شود که این پدیده نیز جریان‌های عمومی هوا را به هم می‌ریزد. همچنین جهت بادها و تعداد روزهای سکون را تحت تأثیر قرار می‌دهد و پیامد این مسائل آلودگی هواست. اکوسیستم از پیچیدگی‌های بسیار زیادی برخوردار است.

در صحبت‌های خود اشاره کردید که گفته می‌شود دمای هوا را تا 30 سال آینده در حول و حوش همین دو درجه نگه داریم و از افزایش بیشتر از آن جلوگیری کنیم. چطور می‌شود از افزایش آن جلوگیری کرد؟

این کار خیلی سخت است. بعد از نشست‌های سالانه سازمان بین‌الملل در نیویورک که تمام سران کشورها در آن جمع می‌شوند و سخنرانی می‌کنند، تنها جایی که سران دوباره در آن جمع می‌شوند و با هم چالش می‌کنند تا با هم به جمع‌بندی برسند، نشست‌های مرتبط با تغییر اقلیم است. اکنون همه به این جمع‌بندی رسیده‌اند که میزان غلظت دی‌اکسید کربن در جو رابطه مستقیمی با میانگین دمای سالانه اتمسفر زمین دارد. دی‌اکسید کربن نیز بعد از انقلاب صنعتی یعنی تقریبا از اواخر قرن نوزدهم، افزایش یافت و بعد از این هم بحث گازهای گلخانه‌ای پیش آمد که بعد از این فهمیدند متان نیز نقش مهمی در گرمایش زمین دارد. پس در این نشست‌ها به این نتیجه رسیدند که باید دی اکسید‌کربن را کاهش دهند و بنابراین برنامه‌هایی را ترتیب دادند تا به واسطه آن دی‌اکسید کربنی را که در هوا منتشر شده، جمع‌آوری کنند.

چگونه؟

با کاشت گیاه. پس یکی از بهترین کارها برای جلوگیری از گرمایش هوا ایجاد پوشش گیاهی مناسب با منطقه است تا بتوانند دی‌اکسید‌کربن را جذب کنند. موضوع مهم دیگری که همه دنیا به آن توجه می‌کنند جایگزینی انرژی‌های تجدیدناپذیر و همچنین کاهش استفاده از دی‌اکسیدکربن است و ایران نیز نباید از این چرخه عقب بماند؛ زیرا برای اینکه ما بتوانیم با یک امنیت خاطر از موضوع گرمایش و تغییرات اقلیمی گذر کنیم، باید این مسائل را جدی بگیریم. متأسفانه در کشور ما موضوعات مرتبط با آب و خاک و منابع طبیعی جدی گرفته نمی‌شود! درحالی‌که زمانی که این موضوعات جدی گرفته شوند می‌توانیم گام‌به‌گام با دنیا پیش برویم و امیدوار باشیم که از چالش‌های گسترده مثل تغییر اقلیم و گرمایش و خشک‌سالی‌های عمیق عبور کنیم. برای پشت سر گذاشتن این بحران‌ها همان‌طور که اشاره کردم، باید دو موضوع را مورد توجه قرار دهیم؛ گرفتن دی‌اکسید کربن از هوا و کاهش انتشار آن.

تغییرات اقلیمی در هر محدوده جغرافیایی متفاوت رخ می‌دهد و آثار گوناگونی به جای می‌گذرد. درست است؟

بله، طبیعتا در اکوسیستم‌های مختلف، متفاوت است و پیامدها و سازوکارهای گوناگونی هم دارد.

در تابستان جاری در شهرهای مختلف ایران، آیا باید منتظر گرمای بیشتر از این هم باشیم؟

بله، این درحالی است که حتی دمای 50 درجه در خوزستان هم نباید اتفاق می‌افتاد، اما در بهار خوزستانی‌ها این گرما را تجربه کردند. قطعا تابستانی بسیار گرم و خشک را در پیش خواهیم داشت.

ممکن است زمستان نیز نسبت به سال‌های گذشته گرم شود؟

بله. زمستان نیز گرم شده، ولی جزئیات آن را هواشناسان باید بگویند. اما آنچه اکنون ما داریم مشاهده می‌کنیم این است که رژیم بارندگی در سال‌های اخیر به هم خورده است؛ به گونه‌ای که حتی در سال‌های پرآبی مثل سال 1397 و 1398، بارندگی‌ها در فروردین ماه اتفاق افتاد و نه در آذر و دی و بهمن و نه به صورت برف که بارش‌ها مؤثر است.