سیاست‌های ترامپ و دولت متبوعش جهان را تحت الشعاع خود قرار داد. او به صورت یک‌جانبه از بسیاری معاهدات بین‌المللی خارج شد. توافق برجام یکی از این تعهدات بود که با خروج آمریکا حواشی و مشکلات فراوانی گریبان ایران و طرف‌های دیگر این قرارداد را گرفت. ترامپ سخت‌ترین تحریم‌ها را علیه مردم ایران وضع و اقتصاد کشور را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرد و شاید بتوان اقتصاد بیمار و کوچک‌شدن سفره‌ها را یکی از دلایل مهم دنبال‌کردن لحظه‌به‌لحظه انتخابات آمریکا از سوی مردم کوچه‌و‌بازار در ایران دانست که حتی دستمایه شوخی‌های فراوان از سوی کاربران ایرانی در فضای مجازی شد. اما اوضاع در آمریکا هم چندان آرام پیش نرفت. مرگ جرج فلوید سیاه‌پوست به دست پلیس این کشورو بازتاب گسترده آن در جهان، صحنه جدال‌های خیابانی رنگین‌پوستان و سفیدپوستان ساکن در آمریکا شد. جدالی که ترامپ با سخنرانی‌هایش بر آتش آن دمید و شاید یکی از مهم‌ترین عوامل باخت او در انتخابات 2020 شد. همه‌گیری کرونا و نحوه رویکرد او با این بیماری عالم‌گیر و آمار فاجعه‌آمیز مبــتلایان و مـــرگ بر اثر کـــووید19 یکی از نقــطه‌های سیاه کــارنامه این رئیس‌جمهور سرمایه‌دار است. برای کسی که همواره با قدرت سرمایه‌اش هر آنچه خواسته به دست آورده پذیرش شکست از سیاست‌مداری کهنه‌کار و البته کهن‌سال اصلا آسان نخواهد بود. اما میراث دونالد ترامپ برای رئیس‌جمهور دمکرات ایالات متحده چیست؟ آیا مسیر پیش روی جو بایدن مسیری هموار در عرصه روابط بین‌الملل خواهد بود؟ آیا تعهداتی که ترامپ به آسانی نوشیدن آب یکی یکی آن‌ها را پاره و به جامعه جهانی دهن‌کجی کرد قابل بازگشت هستند؟ دکتر امیر مقامی، استاد و پژوهشگر حوزه حقوق بین الملل در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» از چالش‌ها و میراث ترامپ برای آمریکا و جهان می‌گوید و به این پرسش مهم پاسخ می‌دهد که سرانجام برجام در دولت جو بایدن چه خواهد شد.
از واکنش رئیس جمهوری ایران به انتخابات آمریکا گفت‌وگو را آغاز می‌کنیم. رئیس‌جمهور در سخنانی عنوان کرد که امیدوار است دولت بعدی ایالات‌متحده به تعهدات بین‌المللی خود بازگردد. این بازگشت به تعهدات تا چه حد با واقعیت و ساختار نظام بین‌الملل مطابقت دارد؟
در نظام بین‌المللی اصولا پذیرش تعهدات یا عضویت در نهادهای بین‌المللی اختیاری است. بنابراین نه‌تنها بازگشت به نهادها و معاهدات منعی ندارد، بلکه به‌طور کلی با استقبال جامعه بین‌المللی هم مواجه خواهد شد.
از لحاظ حقوق بین الملل و قوانین آیا موانعی بر سر راه جو بایدن، به عنوان رئیس جمهور بعدی آمریکا برای بازگشت به تعهدات بین‌المللی همانند برجام وجود دارد؟
ابتدا باید توجه داشت که دونالد ترامپ در رابطه با نحوه برگزاری انتخابات و شمارش آرا، اعتراضات و شکایت‌هایی را به دیوان عالی این کشور ارائه کرده و نباید نقش اساسی دیوان عالی در نظام حقوقی آمریکا را نادیده گرفت. باید میان انواع تعهدات قراردادی قائل به تفکیک شویم. بعضی از معاهداتی که در دوره ترامپ، آمریکا از آن‌ها خارج شده، عملا خاتمه‌یافته تلقی می‌شود و بازگشت به آن مستلزم مذاکره مجدد و انعقاد معاهده جدید است؛ مثل معاهده مودت 1955 میان ایران و آمریکا. بنابراین در این حوزه میراث ترامپ احتمالا برای همیشه باقی خواهد ماند. برخی از معاهدات بین‌المللی هم هستند که شرط خاصی برای بازگشت ندارند، به خصوص معاهدات جهان‌شمول؛ اما ممکن است مستلزم تصویب مجدد در کنگره آمریکا باشد و در این صورت، رئیس‌جمهور آتی نیازمند همکاری کنگره است. اما برخی دیگر از توافقات، سیاسی، نزاکتی یا امنیتی هستند که مشارکت در آن‌ها در اختیار رئیس ایالات متحده است. برجام در این دسته قرار می‌گیرد و از جهت حقوق داخلی آمریکا، بازگشت آمریکا به آن مستلزم اراده رئیس‌جمهور بعدی است؛ لیکن این اراده هم ممکن است تحت تأثیر دیگر عوامل سیاسی و غیرسیاسی داخلی و خارجی باشد. بنابراین بازگشت آمریکا به برجام، کلیدی نیست که به‌راحتی فشرده و چراغ صندلی آمریکا را روشن کند. البته در متن برجام، چیزی با عنوان خروج یا بازگشت به توافق وجود ندارد، اما ظاهرا اراده دیگر طرف‌های برجام بر آن است که بازگشت را به معنای پذیرش مجدد تعهدات تلقی کرده و اجازه دهند دولت آمریکا در چارچوب نهادهای برآمده از برجام مشارکت کند. اظهارات مقامات ایران از رهبری تا رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه، حکایت از آن دارد که منعی برای بازگشت آمریکا به جمع مشارکت‌کنندگان در برجام قائل نیستند و انتظار دارند آمریکا تعهدات خود را نیز ایفا کند.
انتخابات آمریکا فارغ از نتیجه‌ای که از آن حاصل شد، به گفته برخی کارشناسان حاوی یک پیام است و آن بازگشت به دمکراسی و مخالفت با سیاست‌های داخلی وخارجی دولت ترامپ است. ارزیابی شما از این انتخابات و پیام‌های آن چیست؟
با نزدیک شدن به انتخابات 2020 طبیعی بود که رفتارهای عوام‌پسندانه ترامپ هم طیف‌هایی از جمعیت آمریکا را راضی کند. باید امیدوار بود که این انتخابات منجر به فرونشستن تب پوپولیسم، جنگ‌های تجاری بی‌قاعده و ویران‌سازی دستاوردهای رژیم‌های بین‌المللی بشود. در واقع با رفتن ترامپ، درصدی از اطمینان‌بخشی در روابط بین‌المللی که ناشی از پذیرش رژیم‌های بین‌المللی و حقوق بین‌الملل بوده ممکن است ترمیم شود، اما احتمالا تجربه‌ای هم حاصل شده است که در نتیجه آن، زخم‌هایی که ترامپ بر پیکر نحیف روابط بین‌المللی و پیش‌بینی‌پذیری رفتار بازیگران وارد کرد، به این زودی محو نخواهد شد. به علاوه تکمیل پیام‌های این انتخابات، مستلزم رفتارهای ترمیمی دولت آینده آمریکاست.
محمد جواد ظریف در گفت‌وگویی که در روزهای گذشته با یک رسانه خارجی داشت عنوان کرد که در سیاست‌های بایدن و ترامپ تفاوت وجود دارد. آیا این اظهارنظر می‌تواند بیانگر این نکته باشد که در دوران ریاست جمهوری بایدن می‌توان انتظار روابط بهتری با آمریکا داشت؟
در روابط ایران و آمریکا، یکی از ترمیم‌هایی که لازم است صورت بگیرد، بازگشت آمریکا به تعهدات برجامی است. همان‌طور که اشاره شد متن برجام و قطعنامه شورای امنیت در این خصوص ساکت است. حداقل می‌توان گفت اعتبار قطعنامه 2231 پابرجاست و با فرمان اجرایی رئیس ایالات متحده، این کشور می‌تواند ایفای تعهدات خود را از سر بگیرد. البته این مسیر، هموار نخواهد بود و احتمالا دولت دمکرات سعی خواهد کرد از میراث ترامپ بهره‌برداری کند و مثلا زمینه‌های جدیدی را برای مذاکره بگشاید. درواقع با دو گزینه ساده روبه‌رو نیستیم که یکی بازگشت به برجام و دیگری عدم بازگشت باشد. بگذارید فرض کنیم آمریکای پساترامپ، گزینه «بازگشت سخت» را انتخاب می‌کند. در این صورت، روابط ایران و آمریکا در فراز‌و‌نشیب‌های جدیدی قرار خواهد گرفت و موضع صفر و یکی نسبت به این گزینه، مفید نخواهد بود. بااین وجود، تجدید مذاکره هسته‌ای بسیار دور از ذهن است؛ به خصوص که ایران یک بار این مسیر را آزموده‌است. اما واقعیت این است که مسائل ایران و آمریکا به یک پرونده محدود نیست و اکنون امکان حل‌و‌فصل جامع مسائل ایران و آمریکا دورنمایی ندارد. اما محتمل است که بقای فشارها در حوزه روابط بانکی که بخشی ناشی از وضعیت قرمز ایران در گروه ویژه اقدام مالی است، اگر به‌درستی مدیریت نشود، پرونده‌های کنونی را نیز غامض‌تر کند. از سوی مقابل، نقض حقوق بین‌الملل بشر که در گزارش گزارشگر ویژه قتل‌های فراقضایی ملل متحد به آن اشاره شده است، در ماجرای ترور شهید سلیمانی باید به‌نحوی التیام یابد. نمی‌خواهم دورنمای تاریکی ارائه بدهم، اما از جلب رضایت دولت ایران تا محاکمه عاملان در محاکم داخلی آمریکا، ممکن است از سوی دولت ایران مطالبه شود. مطالبه حداکثری در این زمینه، برگ‌های بیشتری برای اصلاح رفتار دولت آمریکا در اختیار ایران قرار خواهد داد، اما باید پیشاپیش بدانیم که نظر به جایگاه سیاسی خاص رؤسای ایالات متحده در نظام سیاسی این کشور، بسیار بعید است. رئیس آینده ایالات متحده، محاکمه رئیس پیشین را درخصوص نقض حقوق بشر تسهیل کند؛ مگر آنکه نظام سیاسی آمریکا برای ورود ضربه اساسی به ترامپیست‌ها چنین نسخه‌ای را دنبال کنند که باز هم بسیار بعید است. بنابراین مذاکره مجدد از این حیث که طبق قطعنامه 2231 راه‌حل مذاکره‌شده طی برجام حاصل شده است، موضوعیت ندارد و از نظر عملی هم تحققش مشکل و مستلزم توجه به پیش‌فرض‌هایی ازجمله مطالب بالاست.
بر طبق آمار و ارقام ایرانیان در صدر کشورهای پیگیر اخبار انتخابات آمریکا بودند و در همین چند روز بازارها به شدت نوسان نشان داده‌اند. چقدر این حساسیت‌ها و پیگیری‌ها به واقعیت سیاست داخلی ایران نزدیک و اثر‌گذار است؟
نمی‌توان انکار کرد که رئیس ایالات متحده می‌تواند نقش مهمی در روابط بین‌المللی ایفا کند. توجه مردم به شخصیت ترامپ، حساسیت روی مسئله ترور شهید سلیمانی و نیز زمزمه بازگشت به برجام با بایدن و به‌طورکلی انسداد روابط در دوره ترامپ که در سفر آقای آبه شینزو نمایان شد، مردم ایران را بیش از گذشته به این انتخابات حساس کرده است، اما این موضوع فقط مختص ایران نیست و به تعبیر یکی از کاربران اروپایی، حتی مراودات اروپا هم بعضا به چند صد رأی در فلان ایالت آمریکا وابسته شده است. نمی‌توان مردم ایران را به دلیل پیگیری اخبار انتخابات آمریکا سرزنش کرد، ولی این احساس که انتخابات آمریکا در مقایسه با تحولات داخلی تااین‌حد بازارها را دچار نوسان می‌کند، نیازمند آسیب‌شناسی سیاسی است. انتخابات بهار آینده در ایران هم احتمالا تاحدودی از تحولات آمریکا که از دی ماه آغاز خواهد شد، تأثیر خواهد پذیرفت.
